گفتوگو
تهران هنوز ناشناخته‌های بسیاری دارد
بازنشر گفتوگو با عبدالله انوار، نویسنده و تهران‌شناس مطرح که به تازگی چشم از جهان فروبست
سعیده مرادی-روزنامه‌نگار
سید عبدالله انوار، نویسنده، مترجم، محقق و تهران‌شناسی مطرح و بیش از ۲۰سال رئیس بخش نسخ خطی کتابخانه ملی ایران بود. او متولد سال ۱۳۰۳ تهران، ریاضی‌دان، منطق‌دان، موسیقی‌دان، تاریخ‌دان، فلسفه پروژه، تهران‌شناس، حقوق‌دان، نسخه‌پژوه، نسخه‌شناس، ادیب، فهرست‌نویس، متخصص متون کهن بود. انوار یکی از حروف (مجلدات) لغتنامه دهخدا را نیز تدوین کرد. او مسلط به 3زبان عربی، انگلیسی و فرانسه بود. از عبدالله انوار، تصحیحات بسیاری برجای مانده که از مهم‌ترین و مشهورترین آنها می‌توان به «جهانگشای نادری» اشاره کرد. خبرنگاران روزنامه همشهری بارها با این استاد شناخته شده و مطرح گفتوگو کرده بودند که یکی از آخرین مصاحبه‌ها با وی در صفحه کتاب و اندیشه روزنامه منتشر شد؛ گفت‌وگویی درباره تاریخچه کتاب و راسته‌های کتابفروشی و کتابخانه‌های تهران. او در این گفتوگو از روزگاری گفت که خیابان ناصرخسرو به‌جای فروش داروهای قاچاق، مهد و مرکز فرهنگ و کتابخوانی پایتخت بود. به بهانه درگذشت عبدالله انوار در 98سالگی آخرین گفت‌و‌گوی منتشر شده با او را بازنشر کرده‌ایم. یاد و نامش گرامی.
از کتابفروشی‌های قدیم تهران برایمان بگویید. نخستین راسته کتابفروشی‌ها در کجا شکل گرفت و چند کتابفروشی در تهران وجود داشت؟
در زمان حکومت‌های قبل از پهلوی، صنعت چاپ سنگی رایج بود، اما در دوره حکومت پهلوی اول چاپ سربی شکل گرفت. همین موضوع باعث شد تا صنعت نشر و کتاب متحول شود. درباره تعداد کتابفروشی‌های قدیمی که در تهران وجود داشته‌اند دقیق نمی‌دانم چند کتابفروشی بودند، اما نخستین راسته کتابفروشی‌ها در زمان ناصرالدین‌شاه در خیابان ناصرخسرو شکل گرفت. علت اصلی اینکه ناصرخسرو تبدیل به راسته کتابفروشان شد، تأسیس دارالفنون در این خیابان بود. بعد از تأسیس دارالفنون، بلافاصله چندین چاپخانه نیز در خیابان ناصرخسرو راه‌اندازی شد. همین موضوع باعث شد تا تعداد کتابفروشان در این خیابان روزبه‌روز بیشتر شود و کسب‌وکار آنها رونق بهتری بگیرد. پس از ناصرخسرو و در دهه 30، راسته کتابفروش‌ها به خیابان شاه‌آباد سابق یا جمهوری فعلی منتقل شد. در این خیابان کتابفروشی‌های بزرگی وجود داشت و با گذشت زمان تعداد این کتابفروشی‌ها افزایش یافت، اما در سال‌های پایانی دهه40و با تأسیس دانشگاه تهران در خیابان انقلاب، اتفاقات جدیدی افتاد. تأسیس دانشگاه باعث شد تا دانشجویان و روشنفکران بسیاری در این خیابان تردد کنند و همین موضوع سبب شد تا کتابفروشی‌های متعددی در محدوده دانشگاه تهران دایر شوند و به‌مرور بر تعداد آنها افزوده شود و اینگونه بود که راسته کتابفروشی‌ها به خیابان انقلاب انتقال یافت.
از کتابخانه‌های شهر تهران برایمان بگویید. کدام کتابخانه‌ها جزو کتابخانه‌های قدیمی تهران محسوب می‌شوند؟
البته در شهر تهران سازمان‌ها و مراکز هرکدام برای خودشان کتابخانه‌ای داشتند، اما از کتابخانه‌هایی که به‌صورت مستقل عنوان کتابخانه را بر خود داشتند، می‌توان به کتابخانه ملک و کتابخانه ملی اشاره کرد که از کتابخانه‌های قدیمی شهر تهران هستند. کتابخانه ملک در آبان‌‌ماه۱۳۱۶ وقف آستان قدس رضوی شد. این کتابخانه، ابتدا در خیابان ۱۵خرداد قرار داشت و بخشی از خانه حاج حسین ملک بود که به شکل تالار مطالعه و مخزن کتب خطی درآمد.
همچنین یکی دیگر از کتابخانه‌های قدیمی شهر تهران، کتابخانه ملی است. این کتابخانه به‌دلیل قدمت و سال تأسیسش نقش پرمعنایی در تاریخ پایتختی تهران دارد. آندره گدار، از معماران بنام فرانسوی که برای فعالیت‌های معماری به ایران آمده بود، سال۱۳۰۸ طرح تأسیس موزه و کتابخانه ملی را ارائه کرد و پس از مدتی ساخت این بناها تمام شد و سال1316آغاز به کارکردند. پس از راه‌اندازی کتابخانه ملی این نهاد فرهنگی محل مهمی برای مراجعه اندیشمندان و فرهیختگان در تهران شد که از همان زمان تا امروز بخشی از هویت فرهنگی تهران به شمار می‌آید.
برای معرفی تهران، چه تهران قدیم و چه تهران جدید هنوز جا برای انتشار و تألیف کتاب‌های جدید وجود دارد یا این حوزه از دیدگاه شما دیگر اشباع شده است؟
اکنون اوضاع برای کتاب نوشتن با هر موضوعی خوب نیست. تیراژ کتاب‌ها بسیار پایین است و مردم هم زیاد از کتاب استقبال نمی‌کنند. بنابراین از دیدگاه من نوشتن کتاب جدید با هر محتوایی بستگی به مردم و استقبال آنها از کتاب دارد. در غیر‌این صورت هزینه کردن اضافی است.
در حوزه تهران‌شناسی چه کتاب‌هایی را به علاقه‌مندان توصیه می‌کنید؟
در حوزه تهران‌شناسی کتاب خاصی وجود ندارد و تنها چند مقاله در این‌باره نوشته شده است. تهران شهری است ناشناخته که برای شناخت بهتر و کامل‌تر این شهر هنوز جای کار تحقیقاتی برای جوانان علاقه‌مند به این حوزه وجود دارد. به جوانان پژوهشگر و علاقه‌مند به حوزه شهرشناسی توصیه می‌کنم تحقیقات خود را درباره شهر تهران گسترده کنند. زیرا این شهر، ناشناخته‌های بسیاری در بخش‌های مختلف فرهنگی، معماری و دیگر بخش‌ها دارد.
امسال چه کتاب‌هایی در دست انتشار دارید؟
چندین کتاب را در دست چاپ دارم که ازجمله می‌توانم به کتاب «شفای بوعلی‌سینا» که در ۲۲جلد ترجمه کرده‌ام اشاره کنم. البته شیوع ویروس کرونا هم در تأخیر انتشار آنها تأثیرگذار بوده است.
