فناوری هسته‌ای از دیروز تا امروز

اطلاعات غالب مردم از پاگیری انرژی هسته‌ای در کشور عموما به دهه80 شمسی برمی‌گردد. درحالی‌که برنامه هسته‌ای ایران در اواخر دهه20 کلید خورد. فرایند ساخت نیروگاه اتمی بوشهر، به‌عنوان شناخته شده‌ترین نیروگاه و قدیمی‌ترین پروژه هسته‌ای ایران در سال1353 طی یک قرارداد آغاز شد. اما این قرارداد پس از عضویت ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال1337 و سپس عضویت در پیمان عدم‌تکثیر سلاح‌های هسته‌ای، معروف به «ان‌پی‌تی» در سال1347 امضا شد.
 
توقف و حرکت
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال1357 و سپس آغاز جنگ تحمیلی که 8سال به طول انجامید، به ناچار فعالیت‌های هسته‌ای ایران به‌خاطر اولویت‌بندی هزینه‌ها متوقف شد. 13سال پس از پایان جنگ ایران و عراق و درحالی‌که به‌نظر می‌رسید طی این مدت کارهای قابل‌توجهی در این صنعت صورت گرفته است، در 20فروردین1381 خبری از سوی رئیس‌جمهور وقت در رسانه‌ها منتشر شد. درواقع، دانشمندان و متخصصان ایرانی طی این مدت توانسته بودند برای نیروگاه‌های هسته‌ای ایران سوخت هسته‌ای تهیه کنند.
از جمله این فعالیت‌ها، قرارداد راه‌اندازی واحد یک نیروگاه اتمی بوشهر بود که در 18دی1373 بین ایران و روسیه منعقد شد، هرچند بدعهدی طرف مقابل مشکلات فراوانی را در مسیر رسیدن به هدف اجرا کرد.
 
تحمیل هزینه
با این حال در سال1385 خبر غنی‌سازی‌ اورانیوم به میزان 3.5درصد نشان داد که دانشمندان ایرانی مسیر موفقیت را به درستی طی کرده‌اند. اما این موفقیت هزینه‌های زیادی داشت، چراکه کشورهای متخاصم برای متوقف ماندن فرایند دستیابی به آن، بیکار ننشستند و شهادت مسعود علی‌محمدی به‌عنوان نخستین شهید هسته‌ای در دوم دی‌ماه1388 کام مردم را تلخ کرد. درحالی‌که تصور می‌شد ترور این استاد فیزیک‌دانشگاه تهران و نماینده ایران در پروژه سزامی (مرکز تابش سینکروترون برای تحقیقات و علوم کاربردی در خاورمیانه) روند موفقیت‌های ایران را متوقف یا حداقل با کندی مواجه کند، اما ایران 2سال بعد، یعنی در ۲۶بهمن۱۳۹۰ از ساخت میله سوخت هسته‌ای ۲۰درصد غنی‌شده و بارگذاری آن در رآکتور تحقیقاتی ۵مگاواتی تهران خبر داد. ترورهای سلسله وار دانشمندان هسته‌ای تنها پروژه برای متوقف کردن برنامه هسته‌ای ایران نبود. تخریب مراکز هسته‌ای به طرق مختلف، قطعنامه‌های پیاپی و تحریم‌هایی که هیچ‌گاه مدرک مستدلی برای آنها ارائه نشد، بخشی دیگر از اقدامات بین‌المللی برای توقف موفقیت‌های دانشمندان ایرانی بود.
 
آدرس غلط بمب هسته‌ای
در سراسر دنیا تبلیغ می‌شود که ایران ‌دنبال دستیابی به بمب هسته‌ای است و ایجاد محدودیت‌ها با این هدف صورت می‌گیرد. این در حالی است که بعضی از تحلیل‌ها حاکی از این موضوع است که قطعنامه‌ها، تحریم‌ها و محدودیت‌ها برای دست نیافتن ایران به آن بخش از دانش هسته‌ای است که از آن با عنوان لبه تکنولوژی (edge of technology) نام برده می‌شود. همجوشی هسته‌ای (fusion) در شمار فناوری‌های لبه تکنولوژی (edge of technology) قرار می‌گیرد. درواقع کشورهایی که به این فناوری دست یابند، به‌عنوان حاکمان آینده جهان تثبیت خواهند شد، چراکه منابع فراوان انرژی در اختیار این کشورها قرار می‌گیرد. اکنون تنها آمریکا و چین در حال تلاش جدی برای ساخت خورشید مصنوعی یا همان فناوری همجوشی هسته‌ای هستند، هرچند هنوز موفق نشده‌اند.

 تخریب تجهیزات هسته ای ایران
آمریکا و اسرائیل همکاری گسترده و دیرینه‌ای برای حملات سایبری به ایران دارند. به ویژه این موضوع در یک حمله به تاسیسات هسته ای ایران نمود یافت. در 22 تیر 1389 کشف ویروس استاکس‌نت که برای جاسوسی در تأسیسات هسته‌ای ایران توسط آمریکا و رژیم صهیونیستی طراحی شده بود یک جنجال تمام‌عیار را در دنیا رقم زد. حمله سایبری به نیروگاه‌های هسته‌ای ایران به وسیله ویروس استاکس‌نت نخستین نمونه از حملات آمریکا به سیستم‌های کامپیوتری یک کشور دیگر بود که تخریب فیزیکی ایجاد کرد. نیویورک‌تایمز ۲ سال پس از این حمله که از سوی ایران کنترل شد، فاش کرده که ساخت این ویروس طی پروژه‌ای به نام بازی‌های المپیک به‌صورت مشترک از سوی آمریکا و رژیم صهیونیستی صورت گرفت. پروژه بازی‌های المپیک در دولت بوش آغاز شد و بعد ادامه یافت. براساس گزارش نیویورک‌تایمز، آمریکا برای آزمایش این ویروس در آزمایشگاه مخفی خود، آن را روی سانتریفیوژ‌های کهنه‌ای که در سال 2003 از سوی لیبی تحویل غرب داده‌ شده ‌بود، آزمایش کرد. نقش اسرائیل در این حمله از یک واحد نظامی موسوم به واحد 8200 شروع شد. چند سال بعد بدافزار رجین با مشخصاتی شبیه استاکس‌نت کشف شد که گروه‌های امنیتی به آن لقب استاکس‌نت ۲ را دادند.  

 سیاست استمرار
زمانی که تحریم‌کنندگان دریافتند که با تحمیل هزینه‌های انسانی و مالی به ایران امکان متوقف کردن برنامه هسته‌ای وجود ندارد، استراتژی خود را از «توقف» به «کنترل» تغییر دادند. این استراتژی البته گاهی به‌صورت همزمان هم اجرا می‌شد. درحالی‌که نخستین مذاکره هسته‌ای با 3کشور اروپایی، در ۲۹مهر۱۳۸۲ صورت گرفت، اما درنهایت، مذاکرات با اضافه شدن 3کشور دیگر به طرف مقابل شکل جدی‌تری به‌خود گرفت. این مذاکرات در انتها پس از سال‌ها کش و قوس نتیجه داد و بالاخره با عنوان برنامه جامع اقدام مشترک یا همان «برجام» در تابستان1394 از سوی ایران و کشورهای موسوم به 1+5 امضا شد. صرف‌نظر از مفاد برجام و مخالفان داخلی و خارجی آن، مدت کوتاهی پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا این قرارداد در عمل از حَیّز انتفاع خارج شد. اردیبهشت1397 ترامپ رسما اعلام کرد که از برجام خارج می‌شود. برنامه هسته‌ای ایران از زمانی که آغاز به‌کار کرد، «توقف»، «تعلیق»، «کندی» و «شتاب» را تجربه کرده است. با این حال آنچه به‌نظر می‌رسد این است که سیاست‌های کلان کشور برای توسعه این فناوری که زمین بازی را برای بازیگران عوض می‌کند، «تداوم با عقلانیت» است.