بیا عقد نشکنیم!

محسن آتش افرازه؛ وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی

خیلی از ما تجربه بستن قرارداد برای انجام امور مختلف را داریم و برخی اوقات این کار را هم بسیار راحت انجام داده‌ایم اما غافل از اینکه قراردادی که بین افراد بسته می‌شود نیازمند رعایت یکسری اصول است چراکه در بیشتر جوامع افراد برای انجام امور حقوقی با یکدیگر توافقاتی را انجام می‌دهند که در قالب و چارچوب خاصی صورت می‌گیرد تا اینکه عقدی منعقد شود و آثاری برای آن عقد پدید‌ آید و نسبت به توافق ایجاد شده، پایبند باشند. مثلاً شخصی که می‌خواهد خانه‌اش را بفروشد در قالب «عقد بیع» این عمل صورت می‌گیرد یا اینکه اگر بخواهد کسی را در انجام کاری نایب خود قرار دهد، در قالب «عقد وکالت» انجام می‌شود. حال ممکن است عقدی که بین دو یا چند شخص منعقد شده است، پس از مدتی به دلایلی منحل شود که بهتر است بدانیم انحلال قراردادها چیست؟ چه عقودی قابل انحلال است؟ انحلال قراردادها ارادی است یا قهری؟ تا افراد در جامعه هنگام انعقاد هر قراردادی با معنای انحلال و به هم خوردن معامله و آثار و جوانب آن بیشتر آشنا و کمتر متضرر شوند.

معنای لغوی و اصطلاحی انحلال
انحلال در لغت به‌معنای تفکیک، تجزیه و فروپاشی آمده و در اصطلاح حقوقی به معنی از بین رفتن و زوال عقدی که صحیح واقع شده است.

چند عقد داریم؟
عقود دارای تقسیم‌بندی متعددی هستند که به‌طور مختصر از چند نمونه آن یاد می‌کنیم:

عقد لازم
 عقدی است که اصولاً غیرقابل فسخ و انحلال است و هیچ‌یک از دوطرف حق به هم‌ زدن آن را ندارند مگر حق برهم زدن عقد برای دو طرف یا یک طرف در مواردی پیش‌بینی شده باشد. مانند عقد بیع.

 عقد جایز
عقدی است که اصولاً قابل فسخ است یعنی هر طرف می‌تواند هر وقت بخواهد آن ‌را فسخ کند مانند عقد وکالت. در قانون مدنی در اکثر عقود به لازم و جایز بودن آن اشاره شده‌ است ولی هرگاه ندانیم که عقدی لازم یا جایز است طبق ماده٢١٩ از قانون مدنی اصل را بر لزوم آن عقد می‌دانیم و آثار عقد لازم را برآن بار می‌کنیم.

 فایده تشخیص عقد لازم و جایز
 فایده تشخیص عقد لازم از جایز این است که عقود جایز با فوت و حجر در هر حال منحل می‌شوند برای مثال در عقد وکالت گرچه وکالت بلاعزل باشد هرگاه یکی از دو طرف فوت کند یا محجور شود عقد خودبه‌خود منحل می‌شود ولی عقد لازم اینگونه نیست، یعنی اگر هر دو یا یک طرف فوت کند یا محجور(مجنون یا سفیه) شوند آن عقد به قوت خود باقی می‌ماند و ورثه آنها قائم‌مقام آنها در اجرای آن عقد هستند.
 عقد خیاری: عقد خیاری خود یک عقد لازم است که در آن شرط خیار برای یک طرف یا هردو یا شخص ثالث شده است که در مدت معین بتوانند آن عقد را به هم بزنند، ذکر خیار (اختیار برهم زدن عقد) مختص عقود لازم است و در عقود جایز راه ندارد. چون عقد جایز را هر یک از طرف‌ها هر وقت بخواهد می‌تواند فسخ کند، که این موضوع در ماده۴۵۶ از قانون مدنی از آن یادشده است: «تمام انواع خیار در جمیع معاملات لازمه ممکن است موجود باشد.»

راه‌های انحلال قراردادها‌ چیست؟
اگر به هر دلیل تصمیم گرفتید قراردادتان را منحل کنید، بهتر است انواع آن شامل اقاله، فسخ و انفساخ را بدانید.
  1-اقاله: منظور از اقاله یعنی همان دوطرفی که عقد را منعقد کرده‌اند، آن را با توافق یکدیگر برهم بزنند. برای مثال شخصی خانه خود را فروخته است حال خریدار و فروشنده پس از مدتی تصمیم می‌گیرند با توافق یکدیگر آن را تحت شرایطی برهم زنند، در این‌ شرایط اقاله صورت می‌گیرد و به‌عبارتی انحلال قرارداد با اقاله با دو اراده صورت می‌گیرد و این امکان وجود ندارد که اقاله با یک اراده صورت پذیرد.
  2-فسخ: منظور از فسخ این است که یکی از طرف‌های قرارداد از اجرای قرارداد منصرف شود و به‌صورت آگاهانه و ارادی تصمیم به انحلال قرارداد تحت شرایطی می‌گیرد. قانونگذار فسخ را در قالب خیارات در قانون مدنی مورد توجه قرار داده است.
در اصطلاح حقوقی خیار یعنی اختیار فسخ معامله که این اختیار گاهی بر مبنای توافق هر دو طرف صورت می‌گیرد و به‌عنوان شرط در ضمن معامله گنجانده می‌شود و گاهی به حکم مستقیم قانون است. برای مثال شخصی اتومبیل می‌خرد، ولی بعداً متوجه می‌شود آن وسیله نقلیه عیب داشته و آن را نمی‌دانسته و در زمان معامله آن عیب پنهان بوده است. در این صورت خریدار حق فسخ معامله را به موجب خیار عیب دارد. یا اینکه شخصی خانه‌اش را می‌فروشد و بدون آگاهی به قیمت واقعی، آن را به قیمت پایین معامله می‌کند. در این‌صورت فروشنده می‌تواند به موجب خیار غبن قرارداد را فسخ ‌کند.

 نحوه استفاده از حق فسخ در قرارداد
همانطور که گفتیم فسخ با یک اراده صورت می‌پذیرد ولی این اراده باید به طرف مقابل اعلام شود که این اعلام فسخ در عمل به‌صورت ارسال اظهارنامه رسمی به طرف مقابل صورت می‌گیرد و به طریق قانونی به طرف مقابل ابلاغ می‌شود و پس از آن تأیید فسخ آن از طریق اقامه دعوی توسط شخص خواهان فسخ در محاکم دادگستری صورت می‌پذیرد.
3-  انفساخ: در این حالت، انحلال قرارداد قهری و خارج از اراده دو طرف صورت می‌گیرد. حال انفساخ قرارداد به دو صورت ممکن است نمود پیدا کند و موجب منحل‌شدن قرارداد به‌صورت قهری شود:
1- اراده هر دو طرف عقد،   ٢- حکم قانون
اراده دو سوی قرارداد
ممکن است دو سوی معامله در قرارداد شرطی را بگنجانند مبنی بر اینکه درصورتی که یکی از آنها به تعهدات خود در مهلت تعیین شده عمل نکند، عقد خودبه‌خود و بدون اراده آنها منفسخ می‌شود. برای مثال در قراردادی شرط می‌شود که درصورتی که چک شماره.... در سر رسید برگشت بخورد عقد منفسخ است و در این صورت به محض برگشت چک عقد خودبه‌خود منحل می‌شود.
حکم قانون
قانونگذار در برخی از موارد در قانون پیش‌بینی کرده است، درصورت وقوع آن شرایط عقد منفسخ می‌شود و در واقع انحلال قرارداد به حکم قانون صورت می‌گیرد. برای مثال در ماده٩۵۴ از قانون مدنی تصریح شده ‌است: «کلیه عقود جایز به موت احد طرفین منفسخ می‌شود و همچنین به سفه در مواردی که رشد معتبر باشد.»

 با این حال به یاد داشته باشیم، واژگان در عالم حقوق دارای آثاری هستند و اشخاص در تنظیم قراردادها باید دقت کافی را داشته باشند و به‌معنای الفاظی که در قرارداد به‌کار می‌برند آگاهی کامل را داشته باشند تا اینکه در راستای اجرای کامل قرارداد با مشکل و ابهام روبه‌رو نشوند.