گزارش
زمزمه زلزله
شایعات، هجوم به پمپ‌های بنزین، انسداد مسیر خودروهای امدادی، ترافیک و نبود رسانه ویژه بحران نکاتی هستند که در زلزله چهارشنبه شب مشاهده شدند
حامد فوقانی| درس عبرت یکی از مثبت‌‌ترین پیامدهایی است که زلزله اخیر کرج و تهران به همراه داشت. می‌توان با نگاه به نیمه پر لیوان گفت: شهروندان در یک‌مانور کاملا واقعی تحت آزمایش قرار گرفتند و حالا خیلی‌ها دنبال پاسخ این سوال هستند که«چگونه در برابر زلزله آماده باشیم» . بی‌تردید زلزله چهارشنبه‌شب تهران نقل محافل شب یلدای پایتخت‌نشینان بوده است. عده‌ای از اینکه آن لحظه کجا بودند و چه کار کردند گفته‌اند و عده‌ای دیگر نیز اخبار، توصیه‌ها و هشدارهای شنیده را نقل قول کرده‌اند. البته که همه اخبار و هشدارها صحت نداشته است؛ مثل آنکه برخی در شبکه‌های مجازی مدام هشدار می‌دادند زلزله شدیدتر در راه است. یا آنهایی که اساسا زمین لرزه را رد می‌کردند و پای فناوری‌های نظامی و تحقیقاتی ابرقدرت‌ها را به میان کشیدند.
اما واقعیت آن بود که زمین‌لرزه اخیر تهران بسیاری از شهروندان را حسابی تکان داد؛آنچنان که حالا خیلی‌ها از خود می‌پرسند اگر زلزله‌ای شدیدتر بیاید چه کار باید انجام دهند؟ در این بین، اخبار دروغ و منفی پس از زلزله نه‌تنها کمکی به ماجرا نمی‌کند بلکه اوضاع را پیچیده‌تر نیز می‌سازد. بیایید صادق باشیم؛ اغلب ما ایرانی‌ها خود را در برابر زلزله آماده نکرده‌ایم، اگر نه که پس از زلزله 5.2ریشتری تهران آنگونه در خیابان‌ها سردرگم با خودرو چرخ نمی‌زدیم تا هم هوای شهرمان آلوده‌تر شود و هم راه خودروهای امدادی مسدود. نکته اینجاست که سامانه‌ای و رسانه‌ای برای اطلاع‌رسانی دقیق به مردم هنگام و پس از رخداد زمین‌لرزه وجود ندارد. بنابراین اقدامات عجولانه‌ای که شایعات نیز به آنها دامن می‌زند تنها کاری است که از سوی شهروندان صورت می‌گیرد.
نمره‌های منفی
مردم پس از زلزله به خیابان‌ها هجوم آوردند. عدم‌اطلاع دقیق برای رعایت فاصله ایمنی با سازه‌های بلند در رفتار شهروندان دیده می‌شد. درحالی‌که شهروندان باید 1.5برابر ارتفاع ساختمان، از آن فاصله بگیرند. از سوی دیگر به هیچ وجه نباید خودرو را زیر ساختمان قرار داد یا زیر ساختمان‌ها چادر زد. خودروها کیلومترها صف در پمپ بنزین‌ها تشکیل دادند تا باک‌شان از سوخت پر باشد. به همین‌خاطر تا ساعت 6صبح روز پنجشنبه بیش از 10میلیون لیتر بنزین در جایگاه‌های تهران توزیع شد. به‌دلیل ترافیک ایجاد شده در خیابان‌ها راه خودروهای امدادی مسدود شد.
نبود مسئولی واحد برای پاسخگویی درباره زلزله نیز موردی بود که موجب سرگردانی مردم می‌شد. نمونه چنین ماجرایی سال گذشته و در حادثه پلاسکو نیز روی داد که مسئولان از نهادهای مختلف درباره بحران اطلاع رسانی و اظهار نظر می‌کردند.در زلزله چهارشنبه استانداری تهران، هلال احمر، مرکز ژئوفیزیک، پژوهشگاه زلزله‌شناسی، مدیریت بحران کشور و تهران اطلاع رسانی می‌کردند. جای خالی یک‌رسانه ویژه بحران در کشور بیش از پیش احساس شد. اگرچه شبکه خبر صدا و سیما دائما اخبار و توصیه‌ها را تا ساعت‌ها پس از زلزله اعلام می‌کرد اما مردمی که به خیابان‌ها آمده بودند به‌دلیل عدم‌دسترسی به تلویزیون، اغلب به اخبار منتشر شده در کانال‌های تلگرامی توجه می‌کردند. شبکه رادیو پیام نیز اخبار شبانگاهی یک‌ربع یک‌بار را در دستور کار قرار داد اما به‌نظر می‌رسید که این شبکه نیز نتوانست منبع مناسبی برای اطلاع‌رسانی به شهروندان باشد. در همین ارتباط استاد زلزله‌شناسی گروه ژئوفیزیک‌دانشگاه تهران به همشهری گفت: «نبود رسانه بحران باعث شده تا بعضی‌ها، اخباری را به گوش مردم برسانند که اصلا پایه علمی ندارد.» محمدرضا قیطانچی افزود: «من خودم هنگام زلزله چهارشنبه شب در بیمارستان بودم. آشنایان به منزل‌مان زنگ زده و از خانواده‌ام پرسیده بودند که چه کار کنیم. فرزندان من هم توصیه کرده بودند که در خانه بمانید بهتر است. اما آیا واقعا نباید یک‌رسانه واحد به همه اطلاع‌رسانی کند؟ اخبار نادرست و اینکه زلزله بزرگ‌تری بدون داشتن آمار دقیق می‌آید، مردم را به دردسر می‌اندازد. مثلا در زلزله ورزقان هم برخی از بستگانم در شهر تبریز خانه‌های مستحکم خود را ترک کرده و به باغات اطراف رفته بودند. اما من به آنها گفتم اگر در خانه خود می‌ماندید و توصیه‌های درست را اجرا می‌کردید خیلی بهتر بود چراکه اگر ساختمانی نیمه‌مهندسی هم ساخته شده باشد نباید با زلزله‌های اینچنینی تخریب شود.»
پس از زلزله، بازار اخبار غیرموثق، کذب و هراس‌آور در شبکه‌های مجازی بسیار داغ شد. به‌طور نمونه اعلام شد اگرچه تلویزیون آلمان خیلی زودتر به تلویزیون ایران اعلام کرده بود که زلزله ملارد در راه است اما هیچ خبری از تلویزیون ایران در این‌باره پخش نشد. اخباری از استانداری نیز منتشر شد که احتمال زلزله قوی‌تر وجود دارد. خبر دیگری نیز برای احتیاط شهروندان با این محتوا منتشر شد که معلوم نیست زمین‌لرزه 5.2ریشتری یک پیش‌لرزه بوده است یا نه؛ باید منتظر ماند. برخی اما از این خبر سوءبرداشت کردند که حتما زلزله بزرگ‌تری در راه است. عده‌ای نیز با پیشگویی، خبر «ساعت 4صبح زلزله می‌آید» را نشر دادند.
خبر دیگر اینکه گسل‌های ماهدشت فعال شده و دومینوی فعال شدن سایر گسل‌ها ازجمله گسل‌های ایپک، مشا، شمال تهران و ری را به راه انداخته هم حسابی شهروندان را ترساند. انتشار خبر کشف گسل جدید در بزرگراه حکیم تهران نیز در نوبه خود واقعا نوبرانه آخر پاییز بود و هراس به دل بسیاری از ساکنان محدوده این بزرگراه انداخت.
این درصورتی است که کشف گسل جوان بزرگراه حکیم به پیش‌ترها بازمی‌گردد و هیچ ارتباطی با زلزله اخیر نداشته است. دکتر محمدرضا قیطانچی، استاد زلزله‌شناسی در رابطه با ارتباط گسل‌ها با یکدیگر به همشهری گفت: «گسل‌های ایران در جاهای مختلف دچار چین‌خوردگی و قطع یکدیگر هستند و با فعالیت یک‌گسل، احتمال اینکه تعادل مکانیکی منطقه به‌هم بخورد و فعالیت گسل‌های مجاور وجود دارد اما اصلا از نظر زمانی نمی‌توان گفت که احتمال وقوع زلزله‌ای وجود دارد.
هیچ علمی نمی‌تواند بگوید که مثلا شهروندان امشب را بیرون سر کنند و فردا شب در خانه‌ها باشند.» رئیس سابق بخش زلزله‌شناسی مؤسسه ژئوفیزیک‌دانشگاه تهران گفت: «اگرچه گسل‌ها یکدیگر را قطع کرده‌اند اما بازهم نمی‌توان گفت با فعالیت یکی، زلزله‌ای در شمال یا جنوب، غرب یا شرق رخ می‌دهد.» به گفته قیطانچی با اینکه ژاپنی‌ها از قرن 18به جمع‌آوری دقیق داده‌های گسلی و اندازه‌گیری تغییرات پوسته‌ای و مقدار انرژی ذخیره شده در نقاط مختلف تاکنون مشغول بوده‌اند، بازهم با احتیاط درباره احتمال وقوع زمین‌لرزه در یک‌مکان صحبت می‌کنند.
