گفت‌وگو
زیر پای شهر‌ها خالی می‌شود؟
دشت‌های ایران در 20سال گذشته سالانه 5تا 7سانتی‌متر فرونشست داشته‌اند
محمد سرابی-روزنامه‌نگار
بهار پر از گردوغبار بود، تابستان سیل آمد و زمستان گرم و کم‌بارش ادامه‌دار است. منابع زیرزمینی آب به سرعت در حال برداشت است و زمین‌های جنوب تهران و اطراف اصفهان و نزدیک کاشان در حال فرونشست. ترک‌های بزرگ که از دشتها و زمین‌های کشاورزی شروع شده در حال نزدیک‌شدن به شهر‌هاست. آسفالت و لوله‌ها ترک می‌خورند و دیوار‌ها سست می‌شوند و بدتر از همه اینکه وقتی آبخوان‌ها خشکیده شود، دیگر توان جذب آب ندارد و آن‌وقت است که مرگ بدون بازگشت اتفاق می‌افتد. اعداد و ارقام مختلفی درباره میزان فرونشست در حاشیه تهران و دیگر شهر‌ها اعلام شده است. رضا شهبازی، مدیرکل دفتر مخاطرات زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی در گفت‌وگویی با همشهری می‌گوید: «باید فراتر از اعداد، به این اندیشید که زیست‌بوم و اقلیم ایران چگونه آسیب دیده و در حال تغییر است؟»
فرونشست واقعی چقدر است؟
نرخ فرونشست در یک بازه زمانی مثلا یک‌ماهه یا یک‌ساله در هر دشت و در مناطق مختلف دشتها متفاوت است، ولی به‌طور میانگین حدود 5تا7سانتی‌متر در سال میانگین فرونشست در دشت‌های کشور است. موضوع مهم این است که فرونشست را معمولا به‌صورت بیشینه نرخ فرونشست می‌شنوید؛ به‌ویژه اعدادی که در رسانه‌ها منعکس می‌شود؛ برای مثال بیشینه فرونشست 20سانتی‌متر در سال در دشت کرمان، 18سانتی‌متر در اصفهان و 15سانتی‌متر در جنوب تهران وجود دارد. بیشینه در هر دشت و در هر سال به میزان فشار وارد شده به منابع آب زیرزمینی بستگی دارد و بسته به جنس رسوبات آبخوان متفاوت است؛ بنابراین میانگین به ما می‌گوید که در 20سال گذشته سالانه حدود 5تا 7سانتی‌متر فرونشست داشته‌ایم.
آیا 5تا 7سانتی‌متر فرونشست سالانه‌یک نوع هشدار است؟
از دیدگاه از دست‌دادن ظرفیت نگهداری آبخوان، بدون تردید بله! ولی درنظر داشته باشیم که مخاطب با عدد بیشتر ارتباط برقرار می‌کند، اما نباید در اعداد باقی ماند؛ چراکه از دیدگاه تحلیل ریسک خطر و آسیب‌پذیری، اعداد صرفا یک لایه اطلاعاتی هستند و به‌تنهایی هیچ مفهومی در ارتباط با هشدار ندارند. خطر عمدتا در مناطقی وجود دارد که در مرز فرونشست نامتقارن قرار دارند؛ مثلا بین پهنه‌ای که فرونشست ندارد و پهنه‌ای که 2سانتی‌متر فرونشست در آن اتفاق افتاده یا 2پهنه‌ای که نرخ فرونشست متفاوت دارند. باید درنظر داشت که فرونشست یک مخاطره مرموز است، جلوی چشم نیست و زیرزمین اتفاق می‌افتد و آثار و پیامد‌هایش روی سطح زمین مشاهده می‌شود. مطالعه آن هم پیچیده است. پس نباید تنها بر نرخ فرونشست تمرکز کرد. فرونشست خود پیامد برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است. تا زمانی هم که این برداشت به حالت تعادل نرسد با چالش فرونشست روبه‌رو هستیم؛ مگر اینکه آبخوان به حداکثر میزان فشردگی رسیده باشد.
آیا در ایران این اتفاق افتاده است؟
با توجه به اطلاعات موجود در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، نمی‌توان به سادگی گفت که آبخوان‌های کشور در بیشترین حالت فشردگی هستند. ممکن است در برخی آبخوان‌های کوچک‌تر این اتفاق افتاده باشد، ولی در آبخوان‌های بزرگ ازجمله جنوب تهران هنوز فرصت برای احیا یا دست‌کم توقف روند تخریب وجود دارد. تهران ازجمله معدود کلانشهر‌های پرجمعیتی است که اختلاف ارتفاع زیاد دارد. این ویژگی جغرافیایی و بروز سیلاب‌ها در گذشته زمین‌شناسی، باعث شده تا در پایین‌دست و در دشت‌های تهران، ضخامت آبرفت زیاد باشد و آب نیز در همین آبرفت ذخیره شده است. بخش وسیعی از شهر تهران روی مخروط‌افکنه‌های رودخانه‌های جاری از رشته کوه‌های البرز با رسوبات درشت‌دانه ساخته شده است؛ بنابراین به‌دلیل اینکه رسوبات، درشت‌دانه هستند در گذشته آب را به سرعت جذب می‌کردند. هم‌اکنون توسعه شهری مانع جذب آب می‌شود و از سوی دیگر آب هم جاری نمی‌شود؛ چراکه همه آن در بالادست و پشت سدها محصور شده و متأسفانه با خشکسالی شدید نیز همزمان شده است. هم‌اکنون ترک‌های طولی و چندضلعی مختلف در کاشان و دشت اصفهان مشاهده شده و در استان تهران و همچنین در شهر تهران کمی کمتر، ولی در ورامین و اشتهارد این ترک‌ها زیاد هستند.
اگر الان برداشت آب قطع شود، چقدر طول می‌کشد آبخوان‌ها احیا شوند؟
فرونشست جنبه مرموز دارد، دشت‌های وسیع و پهناور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و آبخوان‌ها هم بازگشت‌پذیر نیستند؛ چون حالت خود را از دست داده‌اند. دانه‌بندی و نوع چیدمان آبخوان و مسیر‌های آب زیرزمینی که در طول هزاران سال برقرار شده‌اند، بر‌هم خورده و توقف کامل و ناگهانی برداشت آب هم امکان ندارد، ولی می‌توان بین تغذیه و تخلیه آب تعادل ایجاد کرد که در آن صورت می‌توان ظرفیت باقیمانده آبخوان را حفظ کرد. جاری شدن سیل فقط به‌دلیل فشردگی آبخوان نیست، اما مانند تخریب پوشش گیاهی در جذب نشدن آب نقش دارد. مسئله بزرگ‌تر برهم‌خوردن جریان آب زیرزمینی است؛ بنابراین وقتی درباره فرونشست حرف می‌زنیم درباره تخریب زیست‌بوم صحبت می‌کنیم.
مکث
فرونشست جنوب تهران نخستین‌بار چگونه مشخص شد؟
رضا شهبازی: طی همکاری سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و انجام نقشه‌برداری، این موضوع بررسی شد. حدود 20سال قبل سازمان نقشه‌برداری کشور در خوانش دستگاه‌های ترازیاب، اعداد نامتعارف دریافت کرد. ابتدا تصور شد خطای دستگاهی است، اما در سنجش دوباره، اعداد تأیید شدند. نخستین مکاتبه رسمی انجام شد و کارشناسان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی اعلام کردند اختلاف اعداد به‌دلیل بروز پدیده فرونشست زمین است. در ادبیات رسمی کشور 20سال است که فرونشست شناخته‌شده، ولی ریشه وقوع آن از نظر علمی به دهه 40شمسی برمی‌گردد.
