رد بحران، روی چهره جهان

تشدید بحران‌‌های آب‌وهوایی در 4گوشه دنیا، تاخت‌وتاز تورم، کاهش رشد اقتصادی، ‌کم‎رنگ‌شدن و لغو محدودیت‌های کرونایی و از همه مهم‌تر روشن شدن آتش جنگی پرهزینه در اروپا که پایان زودهنگامی برای آن پیش‌بینی نمی‌شود، برخی از مهم‌ترین تحولات جهان در سال 2022میلادی بود. گروهی از تحلیلگران بر این باورند که مورخان احتمالا در آینده، سال 2022 را نقطه عطف پایان یک دوره و آغاز عصری جدید خواهند نامید؛ سالی که در آن کابوس وقوع جنگ هسته‌ای دوباره زنده شد، پنجره تعاملات استراتژیک میان قدرت‌های جهانی بسته شد و تهدید رکود بار دیگر نفس اقتصاد جهان را به شماره انداخت. ۱۰ رویداد و روند مهم جهان در سال ۲۰۲۲ را مرور کرده‌‌ایم.

جنگ اوکراین؛ بازگشت جنگ‌های کلاسیک

اواخر سال 2021بود که سازمان‌های اطلاعاتی غربی ازجمله آمریکا و انگلیس نسبت به حمله روسیه به اوکراین هشدار دادند. با این حال، بسیاری از رهبران اروپایی ازجمله ولودیمیر زلینسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، این هشدار را نادیده گرفته و ایده وقوع یک جنگ کلاسیک دیگر در اروپای قرن بیست‌ویکم را رد کردند، اما درست چند ماه بعد یعنی در انتهای دومین ماه از سال 2022روسیه عملیات نظامی ویژه خود را علیه اوکراین آغاز کرد؛ عملیات نظامی‌ای که بنا بر اعلام مسکو برای «غیرنظامی‌سازی‌» اوکراین لازم بود. اوکراین اما خلاف انتظار کرملین و اغلب کارشناسان نظامی در برابر حمله اولیه روسیه مقاومت کرد و حتی نیروهای روسیه را از برخی مناطق اشغال شده عقب راند؛ بنابراین مسکو هدف اولیه خود مبنی بر تصرف کی‌یف را کنار گذاشت و به تصرف مناطق شرقی اوکراین روی آورد. حمله روسیه به اوکراین تبعات ژئوپلیتیکی گسترده‌ای را در پی داشت و صف‌بندی آشکاری را میان شرق و غرب ایجاد کرد؛ به این معنا که کشورهای غربی و اروپایی از اوکراین حمایت و در مقابل چین و اغلب کشورهای جنوب (آفریقا، آمریکای لاتین و کشورهای در حال توسعه) از روسیه حمایت کردند. برخی توسعه پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) به‌سوی مرزهای روسیه را که همواره تهدیدی برای مسکو به شمار می‌رفت، عامل شروع این جنگ خوانده‌اند. ریچارد هاووس، رئیس اندیشکده شورای روابط خارجی، با اشاره به غیرقابل پیش‌بینی بودن برخی از تحولات 2022 می‌نویسد: «سالی که گذشت به ما یادآوری کرد جنگ کلاسیک که از نظر بسیاری دیگر منسوخ شده، هنوز امکان وقوع دارد.»

پایان محدودیت‌های کرونایی

3سال پس از ظهور کوویدـ19، به‌نظر می‌رسد که جهان در ماه‌های پایانی 2022 به پایان نخستین همه‌گیری جهانی در یک قرن گذشته نزدیک شده است. گرچه هنوز تهدید ظهور سویه‌های جدید کوویدـ19 ازجمله اومیکرون وجود دارد. با این حال حدود 3ماه پیش سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد که پایان قریب‌الوقوع همه‌گیری محتمل است. تقریبا اغلب کشورهای جهان، قرنطینه‌ها و محدودیت‌های سختگیرانه رفت‌وآمد را در اوایل سال 2022 کنار گذاشتند؛ به جز چین که تا همین چند هفته قبل، قرنطینه‌های سراسری را اعمال می‌کرد، در پی اعتراض‌های عمومی مجبور به کنار گذاشتن این سیاست شد. دلیل لغو محدودیت‌ها این است که واکسیناسیون موفق بوده، مرگ‌ومیرها کاهش یافته و احتمالا بسیاری از شهروندانی که قبلا به این بیماری مبتلا شده بودند در برابر آن مقاوم شده‌اند.

تشدید بحران آوارگی

 جنگ روسیه‌ و اوکراین و بی‌خانمان شدن شمار زیادی از اوکراینی‌ها باعث تمرکز جامعه جهانی بر این مسئله شد؛ امری که به نوبه‌خود باعث شد تا بحران‌های انسانی در سایر بخش‌های جهان از نظرها دور بماند. هم‌اکنون حدود 32میلیون نفر در سراسر جهان آواره دیگر کشورها هستند؛ این بدان معناست که این افراد از کشور خود به‌دلیل آزار و اذیت، خشونت‌های داخلی یا جنگ، گریخته‌اند. به‌گزارش شورای روابط خارجی با درنظر گرفتن آوارگان داخلی ـ یعنی افرادی که محل زندگی خود را ترک کرده، اما همچنان در کشورشان حضور دارند ـ شمار آوارگان در جهان به بیش از 100میلیون نفر می‌رسد. افزایش شمار آوارگان داخلی تاحد زیادی به‌دلیل جنگ در اوکراین است. در این میان، هیچ چشم‌انداز روشنی برای بهبود شرایط زندگی در کشورهایی مانند افغانستان، سودان جنوبی و یمن دیده نمی‌شود. آوارگان سوری  هم‌اکنون بیش از یک‌پنجم آوارگان جهان را تشکیل می‌دهند.

تشدید بحران‌های آب‌وهوایی

40سال پیش که دانشمندان برای نخستین‌بار نسبت به فجایع آب‌وهوایی هشدار دادند، از نظر بسیاری این فاجعه متعلق به آینده بود، اما تحولات 2022نشان داد که آن آینده فرارسیده است. گرمای بی‌سابقه، جنگل‌سوزی‌های گسترده، خشک شدن رودخانه‌ها و سیل‌های ویرانگر ازجمله فجایع محیط‌زیستی بود که در ماه‌های گذشته در 5قاره دیده شد. سازمان ملل هشدار داده که اثرات تغییرات آب‌و‌هوایی به‌زودی به سطح غیرقابل بازگشتی خواهد رسید. این در حالی است که مهم‌ترین نشست این سازمان در سال 2022موسوم به نشست کوپ27که در شرم‌الشیخ مصر برگزار شد، یک ناامیدی تمام‌عیار برای مدافعان محیط‌زیست بود و عملا بدون هیچ پیشرفتی در کاهش گازهای گلخانه‌ای به‌کار خود پایان داد.

جهش هزینه‌های زندگی و بازگشت تورم
سال 2022تورم در بیشتر کشورهای جهان به‌طور چشمگیری افزایش یافت. به‌گزارش بانک جهانی، سال گذشته قیمت موادغذایی در بازارهای جهانی به‌طور متوسط ۲۵درصد، حامل‌های انرژی ۸۷درصد، فلزات و مواد معدنی ۱۶.۶درصد و کودهای شیمیایی بیش از ۱۱۰درصد رشد داشته است. افزایش هزینه‌ها درواقع نتیجه مجموعه‌ای از مشکلات در بخش عرضه و تقاضا بود. در سمت تقاضا، سیاست‌های انبساطی پولی به همراه سیلی از بودجه‌های دولتی برای جلوگیری از فروپاشی اقتصادی در دوره همه‌گیری کرونا باعث رشد نقدینگی شد. در طرف عرضه، ابتدا همه‌گیری کرونا و سپس جنگ اوکراین، زنجیره تامین را مختل کرده و باعث کمبود کالا در سطح وسیع شدند. اکنون افزایش قیمت‌ها، دولت‌ها را همزمان در کشورهای فقیر و ثروتمند تحت فشار قرار داده و امروز اغلب رهبران جهان در تلاش برای مقابله با خشم فزاینده عمومی هستند. به اعتقاد کارشناسان اقتصادی، درمان تورم، افزایش نرخ بهره است؛ به این معنا که وقتی نمی‌شود هزینه تولید را پایین آورد و عرضه را افزایش داد، بانک‌های مرکزی می‌توانند با افزایش نرخ بهره و مهار نقدینگی، تقاضا را کاهش داده و تورم را کنترل کنند، اما مشکل اینجاست که این سیاست هم به رفع اختلال در زنجیره تامین کمک چندانی نمی‌کند و می‌تواند باعث رکود اقتصادی شود.‌

کلاف پیچیده بحران در پاکستان

2022سال درهم پیچیدن بحران‌های سیاسی، اقتصادی و اقلیمی در پاکستان بود. در ماه‌های نخست سال، عمران خان، نخست‌وزیر پاکستان، با رأی عدم‌اعتماد در پارلمان روبه‌رو شد و نتوانست دوره 5ساله نخست‌وزیری خود را تمام کند، اما او حاضر نشد به شیوه مسالمت‌آمیز قدرت را ترک کند. او در عوض حامیانش را بسیج کرد و با هدف برکناری جانشینش شهباز شریف، یک راهپیمایی بزرگ اعتراضی را در این کشور آغاز کرد. دولت پاکستان نیز در اقدامی تلافی‌جویانه عمران‌خان را به نقض قوانین ضدتروریسم متهم کرد. او ماه گذشته در جریان همین راهپیمایی‌ها هدف سوءقصد قرار گرفت، اما جان سالم به در برد. او دولت را به تلاش برای ترور خود متهم کرده است. بحران سیاسی پاکستان در شرایطی ادامه دارد که این کشور به‌لحاظ اقتصادی نیز در آستانه ورشکستگی قرار دارد؛ به‌‌ویژه اینکه سیل‌های گسترده سال‌جاری بخش زیادی از صنعت کشاورزی آن را نابود کرده است. یک‌سوم از زمین‌های کشاورزی پاکستان را سیلاب پوشاند. پاکستان 30میلیارد دلار فقط به چین بدهکار است که معادل 30درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور می‌شود. اسلام‌آباد همچنین باید 2میلیارد دلار وام خارجی را بازپرداخت کند. به اعتقاد ناظران، بحران سه‌گانه سیاسی، اقتصادی و اقلیمی روزهای سختی را برای جمعیت 225میلیونی این کشور در سال آینده رقم خواهد زد.

تنش‌های فزاینده چین و آمریکا
سال‌جاری میلادی در حالی به روزهای پایانی خود نزدیک می‌شود که رقابت چین و آمریکا به سطح بی‌سابقه‌ای رسیده است. در سند استراتژی امنیت ملی دولت جو‌بایدن که چند ماه پیش منتشر شد به صراحت به این مسئله اشاره شده است. در این سند آمده: «چین قصد دارد تا نظم بین‌المللی را به نفع خود تغییر دهد و در این مسیر به‌طور فزاینده‌ای به‌دنبال تغییر فضای بین‌المللی است. آمریکا نیز قصد دارد تا برنده این رقابت باشد.» دولت آمریکا به نظامی‌سازی دریای جنوبی چین، حمایت پکن از روسیه در حمله به اوکراین، تلاش برای تحت فشار گذاشتن تایوان و اختلافات 2کشور در حوزه فناوری و چالش مالکیت معنوی اشاره و عنوان کرده که این اختلافات واشنگتن را مجبور کرده تا سیاست تعامل با چین را کنار بگذارد. اختلافات 2کشور اما زمانی به اوج خود رسید که نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان آمریکا، به تایوان رفت؛ اقدامی که به‌گفته پکن نقض «سیاست چین واحد» بود. سپس دولت آمریکا دسترسی چین به تراشه‌های نیمه‌هادی پیشرفته را ممنوع کرد. واشنگتن در تقابل با پکن از این هم فراتر رفت و از متحدان آمریکا خواست تا رویکرد سختگیرانه مشابهی را در مراودات تجاری و اقتصادی خود با چین در پیش بگیرند، اما سیاست‌های یکجانبه‌گرایانه دولت آمریکا ازجمله ابتکارات تجاری که کاملا به ضرر متحدان آمریکا بود، باعث شد تا از دعوت واشنگتن برای منزوی کردن پکن استقبال نشود.

گردش به چپ آمریکای لاتین

در آمریکای‌لاتین تا سال 2017 اغلب دولت‌ها، دولت‌های راست‌گرا بودند، اما تغییر این روند از سال بعد (2018) آغاز شد و در سال 2022 نیز ادامه یافت. در سال 2018 «آندرس مانوئل لوپز اوبرادور» چپ‌گرا در مکزیک بر سر کار آمد.
«آلبرتو فرناندز» چپ‌گرا نیز در انتخابات 2019 در آرژانتین به قدرت رسید. سال بعد (2020) نیز «لوئیس آرسه» در انتخابات ریاست‌جمهوری در بولیوی به پیروزی رسید. در سال 2021 «پدرو کاستیلو» رئیس‌جمهور پرو شد و در همان سال نیز «گابریل بوریک» به ریاست‌جمهوری شیلی رسید. این فرایند گردش به چپ دولت‌ها در آمریکای لاتین در سال 2022 نیز ادامه یافت و «سیومارا کاسترو» در هندوراس به‌عنوان رئیس‌جمهور، سوگند یاد کرد. در کلمبیا نیز «گوستاو پترو»، شورشی سابق، نخستین رئیس‌جمهور چپ‌گرای این کشور شد. در برزیل نیز «لولا داسیلوا» چپ‌گرا توانست در یک انتخابات جنجالی
«ژائیر بولسونارو» سیاستمدار راست‌گرا را شکست دهد تا بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کشور منطقه هم به‌دست چپ‌ها بیفتد. اینکه گرایش کشورهای آمریکای‌لاتین به سیاست‌های چپ‌گرایانه امری پایدار یا موقتی است، هنوز در هاله‌ای از ابهام است.‌

جام‌جهانی قطر؛ گران‌ترین و پرحاشیه‌ترین

میزبانی جام‌جهانی فوتبال توسط قطر یکی از مهم‌ترین و جنجالی‌ترین تحولات جهانی در سال 2022بود. از اتهام پرداخت رشوه برای گرفتن میزبانی رقابت‌ها تا شرایط اسفناک زندگی کارگران خارجی در قطر که زیرساخت‌های لازم برای برگزاری مسابقات را فراهم کردند، برجسته شدن حضور فلسطینی‌ها و تقابل شهروندان کشورهای عربی با اسرائیلی‌هایی که به دوحه سفر کرده بودند، همگی این رویداد‌های بزرگ ورزشی را به عرصه‌ای برای نمایش بحران‌های جهانی تبدیل کرد. دیدار رهبران سیاسی در حاشیه بازی‌ها ازجمله دیدار رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با عبدالفتاح السیسی، همتای مصری‌اش یا سفر محمدبن سلمان، ولیعهد سعودی به قطر نیز ازجمله تحولات مهم سیاسی در حاشیه جام‌جهانی قطر بود. قطر برای میزبانی جام‌جهانی فوتبال 16برابر جام‌جهانی روسیه هزینه کرده است. گرچه مقام‌های قطری خود اذعان کرده‌اند که هزینه ساخت تجهیزات و زیرساخت‌ها به بیش از 500میلیارد دلار می‌رسد، اما بالاترین رقم تأیید شده 200میلیارد دلار بوده است.

دختران افغان؛ محروم از تحصیل

تعلیق تحصیل دختران دانشجو در افغانستان از آخرین تحولات جنجالی سال 2022بوده است. دولت طالبان در افغانستان هفته گذشته در اقدامی جنجالی اعلام کرد که دختران دانشجو تا اطلاع ثانوی حق حضور در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی در این کشور را ندارند؛ تصمیمی که به اعتقاد ناظران نشان‌دهنده بازگشت این گروه به سیاست‌های 2دهه پیش است؛ زمانی که برای نخستین‌بار در افغانستان به قدرت رسید و محدودیت‌های بسیار سختگیرانه‌ای را علیه زنان این کشور اعمال کرد. زنان در افغانستان از زمان بازگشت دوباره طالبان به این کشور به‌طور فزاینده‌ای از دسترسی به مکان‌های عمومی و آموزشی منع شده‌اند. با توجه به این دستور جدید طالبان، اکنون فقط دختران در مقطع ابتدایی (از کلاس اول تا ششم) می‌توانند در مدارس درس بخوانند و تحصیل در مقاطع دیگر هم ممنوع شده است. اینگونه تصمیم‌های طالبان در شرایطی اعلام می‌شود که مردم افغانستان با شرایط وخیم معیشتی دست‌به‌گریبان هستند. یک‌سال‌ونیم پس از تسلط دوباره طالبان بر کابل، این گروه نشان داده که همان نظام فکری 2دهه قبل را دنبال می‌کند.