تفاوت‌های فردی در نظام آموزشی

غلامرضا آتش‌دامن- کارشناس علوم تربیتی‌

 کودکان از همان ابتدای زندگی با هم تفاوت دارند. این تفاوت‌ها در جنبه‌های مختلف وجود دارد و همزمان با رشد کودکان نمود بیشتری پیدا می‌کند. تفاوت‌های مختلف در فیزیک بدن، نوع فعالیت، حساسیت و تحریک‌پذیری، شدت واکنش، دامنه توجه، سازگاری با محیط، قدرت یادگیری و... می‌تواند در چگونگی رشد کودک تأثیر بگذارد. بسیاری از این تفاوت‌ها می‌تواند تحت‌تأثیر محیط نیز قرار بگیرد. دانستن این نکته که در میان دانش‌آموزان تفاوت فردی وجود دارد به معلمان، والدین و سایر افرادی که با کودکان ارتباط دارند کمک می‌کند تا در شیوه برخورد با دانش‌آموزان و انتخاب روش تدریس عملکرد مناسب و موفقی داشته باشند و در تثبیت یا تعدیل اینگونه رفتارها موفق عمل کنند. در شناخت تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان باید به نکات خاصی توجه داشته باشیم:

رفتارهای متفاوت
از همه کودکانی که در سن مشابهی قرار دارند نباید انتظار داشت به یک شیوه معین رفتار کنند، مثلاً از یک کودک باهوش طبیعی که در یک محیط فرهنگی محروم رشد کرده، نباید انتظار داشت همانند کودکی که با همان توانایی هوشی دارای والدینی است که در سطوح بالایی از تعلیم و تربیت قرار دارند و فرزند خود را در آموزش‌هایش مورد‌حمایت و تشویق قرار می‌دهند، در آموزش از یک میزان یادگیری برخوردار باشند.
در تربیت کودکان هم از روش‌های مشابه نمی‌توان استفاده کرد، ممکن است روشی که برای یک کودک مناسب باشد و ما را با موفقیت روبه‌رو سازد برای دیگری مناسب نباشد و ما را با شکست روبه‌رو سازد. مثلا ممکن است کودکی به روش کنترل قدرتمندانه از طرف اولیا و مربیان پاسخ مساعدی بدهد زیرا این روش به او احساس امنیت می‌دهد ولی کودک دیگری ممکن است در مقابل همین روش مخالفت، رنجش و خشم نشان دهد یا یک کودک ممکن است در رقابت با سایر کودکان واکنش مناسبی بروز دهد، درحالی‌که کودک دیگری ممکن است در رقابت با دیگران دچار تنش شود و رفتار عصبی داشته باشد.

مقایسه ممنوع
تفاوت‌های فردی، برای هر فردی اعتبار و مسئولیت ویژه‌ای به همراه دارد و او را به‌صورت یک وجود مستقل مطرح می‌سازد. به‌عنوان مثال، کودکی که در تفکرات و رفتارش ابداع و خلاقیت دارد، در گروه همسالان خود به‌طور فعال‌تر شرکت خواهد کرد تا کودکی که در او هیچ‌گونه ابداع و خلاقیتی وجود ندارد و درست همانند همسالان خود فکر می‌کند، صحبت می‌کند و یا عملی را انجام می‌دهد.
کودکان را نباید با هم مقایسه کرد. آنها دارای استعدادهای متفاوتی هستند. مقایسه کردن و موفقیت دیگران را به رخ فرزند کشیدن، انتظارات غیرواقع‌بینانه داشتن و تفاوت‌های فردی را نادیده گرفتن خطاهای تربیتی مهمی هستند. مقایسه زمانی می‌تواند درست باشد که 2نفر از هر جهت در شرایط مساوی باشند، تنها در این صورت است که می‌توان انتظاری یکسان از آن دو داشت.
انسان‌ها معمولاً از لحاظ استعدادهای گوناگون یکسان نیستند برخی از نظر هوشی ضعیف و برخی دیگر قوی هستند و بر این اساس موفقیت تحصیلی آنها یکسان نیست و نمی‌توان انتظار یکسان از آنها داشت، بنابراین پدر و مادر و همینطور معلمان و مربیان باید سعی کنند استعدادهای کودکان و نوجوانان را به‌درستی شناسایی کنند و آنها را در زمینه‌هایی که آمادگی و استعداد بیشتر دارند، هدایت کنند.

به تفاوت‌ها احترام بگذارید
معلمان باید نسبت به اختلافات فردی یادگیرندگان با احترام برخورد کنند و در یادگیری مطالب درسی هرگز دانش‌آموزان را به رقابت با یکدیگر وادار نکنند و از یکسان بار آوردن آنها بپرهیزند. اگر معلمان به تفاوت‌های فردی فراگیرندگان توجه کنند، اغلب دانش‌آموزان به اهداف و استاندارد‌های ملی آموزشی دست‌می‌یابند.
بیان یک موضوع و تدریس یک کتاب خاص در یک کلاس، هرگز به‌معنای آن نیست که همه دانش‌آموزان به‌صورت کاملاً یکسان درک کرده و از آن بهره می‌جویند. بعضی از دانش‌آموزان زودتر می‌فهمند و بعضی نیاز به زمان و توضیح بیشتری دارند. در واقع معلمی که با اصل تفاوت‌های فردی آشناست از همه شاگردانش در فهم و درک موضوعات و ارائه پاسخ‌ها انتظار یکسان ندارد.
توجه به تفاوت‌های فردی مربی را از قضاوت‌های عجولانه و ناروا در مورد رفتارهای دانش‌آموزان به دور داشته و به پی بردن به‌علت واقعی بسیاری از رفتارهای ظاهراً نامطلوب آنها مانند سؤالات مکرر، شیطنت‌ها، گوشه‌گیری‌ها، تجدید‌شدن‌ها، مردود‌شدن‌ها و تنبلی‌ها کمک می‌کند.