هرآینگی تفلسف

حمیدرضا محمدی _ روزنامه‌نگار

باید مر خادمان این مجلس بزرگ را کتابی تصنیف کنم به پارسی دری....
دانشنامه علائی
وقتی مقرر شد انجمن آثار ملی، آرامگاهی نو بر مزار شیخ‌الرئیس در همدان بنا کند تا برای آیین هزاره‌اش در اردیبهشت ١٣٣٣ آماده شود، قرار شد تا آثارش نیز نشر یابد تا «یادگار جشن هزاره ابوعلی‌سینا» باشد. ازهمین‌رو در آغاز همان دهه، تصحیح و تنقیح بخش الهیأت «دانشنامه عَلائی» به محمد معین سپرده شد، چنان‌که بخش طبیعیات آن نیز به سیدمحمد مِشکوه واگذار شد.
در آن زمان معینِ ٣٣ ساله، در جایگاه نخستین دکتری ادبیات دانشگاه تهران، در دانشکده ادبیات معلمی می‌کرد و در مؤسسه لغتنامه دهخدا، دستیار ارشد علامه بود و مشکوه ۵١ ساله هم که نسخه‌پژوه و کتاب‌شناس مبرزی بود و ٢ سال پیش‌تر کتابخانه شخصی‌اش رابه دانشگاه اهدا کرده بود، در همان دانشکده تدریس می‌کرد.
این اثر که در فلسفه و شقوق آن است، از لحاظ زبان، نثر، درونمایه علمی، جایگاه آن در تفکر این حکیم ایرانی و تأثیرگذاری‌هایش در آثار سپسین به‌ویژه بر ناصرخسرو و بابا افضل کاشانی به لحاظ نگارش فلسفی و بر بهمنیار بن مرزبان در «التحصیل» و امام محمد غزالی در «مقاصدالفلاسفه» در موضوع نوشتاری محل توجه فراوان است.
او که این مکتوب را در اصفهان و به فرمان ابوجعفر علاءالدوله، امیر آل‌کاکویه نگاشت، نخستین کتاب جامع در فلسفه به زبان فارسی درایران، در سده‌های پس از استیلای اعراب است و همین شاید مهم‌ترین ویژگی آن باشد.
نثر ابن‌سینا سخت اما استوار است، شاید به این سبب که او در آن دوران از زندگی‌اش، در جدال با خود بود برای فارسی‌نگاری ومزاحمت‌هایی که زبان عربی به ناگزیر در ذهن و زبانش پدید می‌آورد. هرچند او در پی آن بود تا با جملات و عبارات کوتاه، مستقیم به اصل بپردازد و از حاشیه‌روی و حتی استفاده از ارائه‌های لفظی و صنایع ادبی پرهیز کند.
اهل دقت نوشته‌اند زبان پسر سینا که متأثر از گویش خراسان بزرگ بوده از آن جهت بسیار حائز اهمیت است و این برای اول‌بار بودکه مفاهیم فلسفی که پیش‌تر از یونانی به عربی رفته بود، به فارسی درآمد و حتی می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که معادل‌یابی‌های فارسی او نه صرفاً ترجمه، بلکه ابداعی تام است که از توش و توان پیدا و پنهان زبان فارسی بهره‌برده است. برای مثال در مقابل قائم‌به‌ذات، «ایستاده‌به‌خود» و در برابر ضرورت و وجوب، «هرآینگی» مستفاد کرده است.
این ٢ اثر در سال ١٣٣١ یعنی ٧٠سال قبل به طبع رسیدند اما انتشار بخش‌های دیگر این اثر حسین بن عبدالله بن سینا برای هزاره او به مقصود نرسید.