تراژدی هامون برای پرندگان مهاجر

سیدمحمد فخار-روزنامه‌نگار

تالابی که زمانی سفره 700هکتاری خود را برای بیش از یک‌میلیون پرنده مهاجر از سیبری در جنوب‌شرق ایران می‌گشود، این روزها علاوه بر گلویی خشک‌شده از تمدید بی‌آبی و نرسیدن حقابه‌ها، با چشمانی اشکبار مرگ مهمانان خود را تماشا می‌کند و «تراژدی هامون» همچنان ادامه دارد.
طی ۲دهه خشکسالی در سیستان‌وبلوچستان ۴۰۰هزار پرنده‌ای که برای زمستان‌گذرانی از سیبری به بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین ایران یعنی تالاب بین‌المللی هامون مهاجرت می‌کردند یا از بین رفته‌اند یا از این تالاب، تغییر مسیر داده‌اند.
اسماعیل کهرم در گفت‌وگو با همشهری درباره ریشه‌های این وضع می‌گوید: در سال1353من یک‌میلیون و 200هزار بال پرنده را در این منطقه با قایق‌های محلی «توتم» و هواپیمای کوچک ثبت رکورد کردم، اما هم‌اکنون این عدد به صفر رسیده است. درباره چرایی این وضع باید دقت شود که دوره‌های زمانی زیادی بر تالاب هامون گذشته تا به شرایط فعلی دچار شده است. دلیل وضع موجود کاملا قابل پیش‌‌بینی بوده است. هر سال مرتبا از حجم آب دریاچه هامون کاسته می‌شده و در هیچ دوره‌ای بازگشت به شرایط نرمال را نداشتیم. درواقع خشکسالی در طول این دوره گریبان هامون را رها نکرده است.در عین حال درباره به صفر رسیدن زمستان‌گذرانی پرندگان در هامون نکاتی جدی باید عنوان شود. این پرندگان در شمال کره زمین در منطقه سیبری زندگی و تخمگذاری می‌کنند و وقتی جوجه‌هایشان رشد کردند و آماده پرواز شدند، به تناسب در ابتدای پاییز یا ابتدای زمستان به مناطق گرم‌تر مثل تالاب‌های انزلی و هامون کوچ می‌کنند. البته اگر غذای کافی در همان محل داشته باشند هیچ‌وقت کوچ آنها را نخواهیم دید، اما در سیبری با آغاز سرما غذا و حشرات پیدا نمی‌شود و دسترسی‌ها به منابع غذایی از بین می‌رود، پس جوجه‌ها مسیر را با والدین خود آغاز می‌کنند. طی سال‌هایی که هامون آب داشت، زمستان‌گذرانی هم وجود داشت و مجددا حوالی نوروز از این مسیر پر می‌کشند تا به سیبری برسند. وقتی جوجه‌ها 2بار این مسیر را طی کنند، به آن آشنا می‌شوند و سال بعد خودشان بی‌نیاز به والدین مسیر را طی می‌کنند تا در هامون آرام بگیرند، اما چنان که به هامون برسند و ببینند هامون خشک است، با وضع بحرانی مواجه می‌شوند. حال پرنده دست‌کم 900تا 1000کیلومتر را طی کرده و میلیون‌ها بار بال زده تا به هامون برسد و انرژی گرمایی زیادی از این پرواز حاصل شده که باید در آب‌های هامون خنک شود و پرنده بال‌هایش را خنک کند و از ماهی‌ها تغذیه کند تا انرژی از دست رفته را بازگرداند، اما وقتی آب نباشد چه می‌کند؟ پس به مسیری نو پر می‌کشند و بیشترشان جانشان را سر این قضیه می‌گذارند. تعداد بسیار کمی هم هستند که تصادفی به بندها، سدها یا تالاب‌های کم آب اطراف می‌رسند و نبرد زندگی را پیروز می‌شوند. بارها مشاهده شده که پرندگان کم‌سن بسیاری اطراف این تالاب و دیگر نقاط به‌علت نرسیدن به آب و غذا تلف شده‌اند و این حادثه غمباری برای هامون است.

زیست جانوری هامون
در زمان پرآبی تالاب بین‌المللی هامون ۲۲۵گونه از ۴۹تیره یعنی حدود نیمی از گونه‌های پرندگان شناسایی‌شده ایران در این تالاب و اطراف آن زیست می‌کردند که ۸۰درصد آنها مهاجر بودند. پرندگانی که به تالاب بین‌المللی هامون در سال‌های پرآبی مهاجرت می‌کردند گاه تا 400هزار بال برآورد می‌شدند که شامل چنگر، اردک سرسبز، چنگر نوک سرخ، اردک نوک پهن، تنجه، پلیکان، باکلان و پرندگان شکاری حوزه سیستان، سنقر، دلیجه، شاهین، جغد، کوک و عقاب بودند. از میان آنها گیلانشاه خالدار و درنای طناز شدیدا در معرض خطر انقراض، اردک سرسفید در معرض خطر انقراض، پلیکان خاکستری با نام محلی کمو در خطر انقراض، اردک مرمری(خوتکا مرمری)، شاه باز و عقاب خالدار بزرگ(عقاب تالابی) و فلامینگو آسیب‌پذیر بوده و ۷۰ گونه نیاز به حفاظت جدی دارند که درصورت عدم‌حفاظت به‌زودی در فهرست گونه‌های در معرض تهدید قرار می‌گیرند.

تغییر مسیر پرندگان مهاجر
در دهه 80و 90، خشکسالی چنان بر سیستان و بلوچستان سایه انداخت که ۴۰۰هزار پرنده زمستان‌گذران که به تالاب هامون مهاجرت کردند یا از بین رفتند یا از این تالاب تغییر مسیر دادند. مهدی امیری، رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست زابل در این‌باره به ایرنا می‌گوید: متأسفانه به‌علت بی‌آبی و خشکسالی امسال مهاجرت بسیار کمی از پرندگان ازجمله پلیکان، چنگر و هوبره به تعداد کم در این منطقه دیده شده که این پرندگان نیز پس از توقفی کوتاه به سمت چاه نیمه و بندکمال‌خان(واقع در افغانستان) پرواز کردند. تالاب بین‌المللی هامون یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان مهاجر آبزی، کنار آبزی و خشکی‌زی محسوب می‌شود که پناهگاه بسیاری از گونه‌های نادر و در خطر انقراض بوده است. همچنین گونه‌های پستاندار تالاب بین‌المللی هامون نیز شامل گراز وحشی، جبیر که شباهت زیادی به آهو دارد، روباه، شغال، گربه وحشی، خرگوش، تشی یا گربه تیغی با نام محلی(سیخور) است که تغذیه آنها منوط به حضور پرندگان مهاجر بود و در شرایط خشکسالی زیست آنها نیز با تهدید مواجه می‌شوند.

مکث
مشکلات سد کمال‌خان افغانستان
تالاب بین‌المللی هامون با وسعت ۵۷۰ هزار هکتاری خود، یکی از مهم‌ترین تالاب‌های بین‌المللی بود که زمانی نقش مهمی در تعدیل آب و هوای منطقه و اشتغال جامعه بزرگی از مردم بومی داشت. در عین حال بهمن سال 99سد کمال‌خان افغانستان که در بالادست حوضه آبی هامون قرار دارد، آبگیری خود را آغاز کرد تا حقابه اندک تالاب هامون در  بسیاری از ماه‌های سال به صفر برسد. این اقدام در شرایطی است که هامون تالابی با کارکردهای فرامرزی در کل آن منطقه بود و خشکی آن موجب شده حتی به محیط‌زیست افغانستان نیز ضربه‌هایی وارد شود، اما مقامات افغان به‌رغم همه وعده‌ها همچنان از دادن حقابه حیاتی هامون طفره می‌روند و خشکسالی در این تالاب امسال و هر سال تمدید می‌شود.