تاوان یک خیانت

حمید وثوق _  وکیل پایه یک دادگستری

جرم خیانت در امانت از جمله جرائم علیه اموال و مالکیت است، چرا که مستقیماً و به صراحت ماده 674قانون تعزیرات مصوب 1375رابطه مستقیم با مال دارد. مثل اجاره دادن، عاریه دادن، امانت دادن مال و... . به‌دلیل اهمیت موضوع، در فقه و قرآن نیز بدان اشاره شده است و در اغلب کشورها به‌صورت خاص کیفرانگاری شده است. همانطور که گفتیم، در قرآن کریم آیات متعددی در این خصوص نازل شده است؛ ازجمله در آیه 58سوره مبارکه نساء، مردم را در رساندن امانت به اهل آنان سفارش کرده است. همچنین در آیه 37سوره مبارکه انفاق مؤمنین را از ارتکاب خیانت در امانت نهی کرده است. روایات متعددی نیز در این خصوص به چشم می‌خورد، ازجمله پیامبر‌اکرم(ص) در باب بیان شنیع بودن فعل خیانت در امانت پیش از رحلت‌شان 3مرتبه می‌فرمایند: «امانت را به نیکوکار و تبهکار رد کن، چه زیاد باشد چه کم، حتی اگر نخ و سوزنی باشد.»  حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه کسانی را که اهل امانت نیستند، ناکام دانسته و در خطبه معروف همام، امانتداری را از زمره صفات متقین به‌حساب آورده است. لذا با ذکر این مقدمه به بررسی جرم خیانت در امانت می‌پردازیم.

معنای لغوی و اصطلاحی خیانت در امانت
خیانت در لغت به‌معنای مکر، حیله، ناراستی، دغلی و دقیقاً مقابل امانت به‌معنای راستی، استواری، درستکاری، اخلاص و صداقت، امین بودن و به جا آوردن مقتضای عدالت در اوقات معین آن است. خیانت در امانت در اصطلاح، رفتار مجرمانه و مخالف امانت است که به موجب قانون در ماده 674قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات مصوب 1372کیفر‌انگاری شده است.

شرایط تحقق جرم خیانت در امانت
برای اینکه جرم خیانت در امانت محقق شود 3عنصر اساسی ذیل بایستی وجود داشته باشد:
    عنصر قانونی 
    عنصر مادی 
    عنصر معنوی

1. عنصر قانونی
طبق اصل قانونی بودن جرائم و مجازات‌ها، درصورتی می‌توانیم عملی را جرم بدانیم و مرتکب آن را مجازات کنیم که در قانون توسط مقنن جرم‌انگاری و برای آن مجازات تعیین شده باشد. این موضوع در ماده 674قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات جرم‌انگاری شده است.

2. عنصر مادی
عنصر مادی جرم خیانت در امانت از 3بخش رفتار مادی، فیزیکی، شرایط و اوضاع و احوال لازم برای تحقق جرم و نتیجه حاصله تشکیل می‌شود. رفتار مادی و فیزیکی جرم خیانت در امانت یکی از 4فعل مثبت استعمال، تصاحب، اتلاف و مفقود کردن است. منظور از استعمال، مصرف کردن یا مورد‌استفاده قرار دادن مال مورد‌امانت است و منظور از تصاحب یعنی برخورد مالکانه نسبت به مالی که به‌طور امانت به کسی سپرده شده و این رفتار مالکانه با سوءنیت و قصد ضرررساندن به صاحب مال باشد. منظور از اتلاف، تلف کردن توأم با سوءنیت نسبت به مال سپرده شده به شخص که مباشرتا یا به تسبیب صورت گیرد، است.
منظور از مفقود کردن، اقدام عمدی امین توأم با سوءنیت به غیرممکن ساختن دستیابی به مال امانی برای مالک آن است و به‌عبارتی مال تلف نشده بلکه دستیابی مالک به آن غیرممکن شده است، مانند آنکه شخصی سکه‌هایش را به امانت به امین سپرده باشد و امین با سوءنیت و به قصد ضرر زدن به مالک سکه آن را در دریا بیندازد. همانطور که گفته شد عنصر مادی جرم خیانت در امانت شرایط و اوضاع و احوالی دارد که در 3بخش مورد‌بحث قرار‌می‌گیرد:

الف) موضوع جرم خیانت در امانت:
موضوع جرم خیانت در امانت عین مال متعلق به غیراعم از منقول و غیر منقول است که توسط مالک و متصرف قانونی به امین سپرده شده است یا وسیله تحصیل مال متعلق به غیر(اعم از چک، سفته، قبض و نظایر آن) است.

ب) سپرده شدن مال توسط مالک یا متصرف قانونی به امین:
در واقع زمانی خیانت در امانت محقق می‌شود که مالی توسط مالک یا متصرف قانونی به امین سپرده شده باشد و تصرف مالک باید مشروع و قانونی و مورد‌حمایت قانونگذار باشد. بر فرض اینکه سارق مالی را سرقت کند و آن را به امین بسپارد و امین با علم به مسروقه بودن آن مال از استرداد آن به سارق امتناع کند و بدین وسیله عالماً و عامداً اموال مسروقه سپرده شده به سارق را تحصیل و تملک کند، به جرم خیانت در امانت متهم نخواهد شد؛ چرا که تصرف سارق مشروع و قانونی نبوده است. ولیکن به موجب ماده 662قانون تعزیرات مصوب 1375به جرم مداخله در اموال مسروقه محکوم می‌شود.

ج) تعلق مال به غیر:
همانطور که در مقدمه اشاره شد خیانت در امانت جرم علیه اموال و مالکیت است و اگر امین خود مالک مال سپرده شده به‌خود شود، تصاحب او خیانت در امانت نیست. مانند اینکه فردی مال خود را نزد تنها وارثش به امانت بگذارد و بعد از مرگ وی وارث نسبت به آن مال هر اقدامی کند خائن در امانت نیست؛ چرا که تنها وارث مورث خود بوده است.

3. عنصر روانی
از عوامل دیگر عنصر روانی سوءنیت عام و خاص مرتکب است. منظور از سوءنیت عام، این است که مرتکب به مجرمانه‌بودن خیانت در امانت علم داشته و در ارتکاب جرم اراده خود آگاهانه و آزاد داشته باشد. منظور از سوءنیت خاص این است که مرتکب جرم، علم به تعلق مال به غیرداشته و قصد ایراد ضرر به مالک یا متصرف قانونی داشته باشد ولو اینکه خائن نفعی نبرد. لذا اگر امین سوءنیت نداشته باشد عمل او فاقد وصف جزایی و جرم نیست.

بررسی قابل‌گذشت بودن یا نبودن جرم خیانت در امانت
جرم خیانت در امانت ازجمله جرائم قابل‌گذشت است و این موضوع با اصلاح ماده 104قانون مجازات اسلامی مصوب 1392براساس قانون مجازات کاهش حبس‌های تعزیری در سال1399ودر مقام توسعه جرائم قابل‌گذشت تقنین شده است.
آثار جرائم قابل‌گذشت عبارتند از:
الف) طرح شکایت کیفری در مهلت مقرر قانونی: شاکی می‌بایست ظرف مهلت مقرر شکایت خود را مطرح کند که این مهلت طبق ماده 106قانون مجازات اسلامی مصوب 1392،یک‌سال از تاریخ اطلاع از تاریخ وقوع جرم است و شکایت خارج از مهلت پذیرفته نخواهد شد.
ب) این جرم جهت تعقیب کیفری با لحاظ ماده 100قانون مجازات اسلامی مصوب 1392مستلزم طرح شکایت کیفری توسط شاکی است.
ج) با گذشت شاکی در هر مرحله از فرایند دادرسی کیفری با لحاظ ماده 100قانون مجازات اسلامی مصوب 1392و ماده 13قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392واصلاحی 1394موجب موقوفی تعقیب یا موقوفی اجرای مجازات می‌شود.