ثروت سرشار بستر خشک دریاچه ارومیه

زهرا رفیعی-روزنامه‌نگار

با خشک شدن هرچه بیشتر دریاچه ارومیه، بستر سرشار از نمک آن، خود را بیشتر نمایان می‌سازد. با کاهش بارش در سال‌های اخیر در حوضه‌های آبریز، پهنه‌های آبی درون سرزمینی خشک‌تر از قبل شده‌اند. در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نیز وضعیت مشابهی حاکم است و اگرچه روند تبخیر آب در آن با شروع پاییز کند‌تر شده اما هنوز سفیدی نمک درون دریاچه به رنگ قرمز متمایل نشده است. کاهش بارش به‌معنای تراکم و غلظت بیشتر نمک در دریاچه است و یکی از نگرانی‌های متخصصان از دست دادن حلالیت نمک در بستر دریاچه و کاهش عمق آن است.
از آنجایی که میزان شوری آب در شرایط عادی حداقل 5.2مولار کلرید سدیم(15درصد نمک) است، دریاچه ارومیه به‌عنوان یک زیستگاه با ویژگی‌های خاص شناخته می‌شود. این میزان از شوری، استحصال نمک از آن را فراهم کرده است. مجوز برداشت از نمک پارک ملی دریاچه ارومیه را سازمان حفاظت محیط‌زیست صادر می‌کند و به‌گفته برخی از متخصصان، میزان آن بسیار کمتر از تأثیرات منفی برداشت حتی در طولانی مدت است.مرتضی داوودی، رئیس پارک ملی دریاچه ارومیه، در مورد برخورد با عاملان برداشت غیرمجاز نمک از بستر دریاچه ارومیه، به مهر می‌گوید: مأمورین یگان حفاظت پارک ملی دریاچه ارومیه در حین گشت و کنترل در محدوده پارک ملی، افراد متخلف را که به وسیله ماشین آلات سنگین در حاشیه جاده شهید کلانتری اقدام به برداشت نمک می‌کردند، شناسایی و با آنها برخورد کردند. نمک برداشت شده توسط متخلفان به محل برداشت بازگردانده شد و متخلفین ضمن تنظیم صورتجلسه به مرجع قضایی معرفی شدند.

برداشت از منبع نمک بی‌‌پایان
ناصر آق، رئیس پژوهشکده آرتمیای دانشگاه ارومیه از موافقان برداشت از نمک دریاچه است و در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: سال‌هاست که می‌گویم، باید از این دریاچه برداشت صورت بگیرد. هم‌اکنون دریاچه خشک شده است و در مورد برداشت نمک از دریاچه ارومیه فقط باید سازمان حفاظت محیط‌زیست تصمیم بگیرد. در مورد برداشت از ارومیه، هیچ‌گونه نگرانی زیست‌محیطی وجود ندارد. آمارها نشان می‌دهد، 7میلیارد تن نمک در دریاچه وجود دارد و اگر 50سال به‌صورت مداوم نمک برداشت شود، این ماده تمام نمی‌شود. از دریاچه نمک گریت‌سالت در یوتای آمریکا که خواهر خوانده دریاچه ارومیه است، سالانه 1.1میلیارد دلار فقط از استحصال نمک (حدود 40هزار میلیارد تومان) صورت می‌گیرد و برای 10هزار نفر اشتغال ایجاد کرده است. این در حالی است که بین 6تا 15هزار میلیارد تومان در یک دهه اخیر برای احیای دریاچه هزینه شده است. آنها از آرتمیای موجود در دریاچه هم سالانه 200میلیون‌دلار درآمد کسب می‌کند. پس در دریاچه ارومیه همچنین فرصت‌هایی وجود دارد.او با اشاره به اینکه سال‌هاست پیشنهاد بهره‌برداری پایدار از منابع آرتمیا و نمک دریاچه را داده است، می‌گوید: 25سال در مورد همه مسائل مربوط به دریاچه ارومیه تحقیق کرده‌ام. ولی کسی به‌نظر تخصصی و علمی توجه نمی‌کند. روزنامه همشهری در سال 77نخستین گزارش از مقاله علمی من را با عنوان «آرتمیا ثروت 10میلیارد دلاری» چاپ کرد ولی در همان موقع هم سازمان با این موضوع مخالفت کرد و پس از 3سال آنها را متقاعد کردیم که می‌توان از این منبع طبیعی بهره‌برداری کرد و نرخ جایگزینی آن را نیز در نظر گرفت. در مورد نمک هم همین الگو برقرار است.ناصر آق می‌گوید: برداشت نمک، باعث ایجاد توفان نمک در دریاچه نمی‌شود ولی سازمان حفاظت محیط‌زیست باید بر نحوه جابه‌جایی آن توسط کامیون‌ها نظارت کند. هم‌اکنون برداشت نمک صورت می‌گیرد ولی قسمت بار کامیون‌ها که باید با چادر پوشانده شود، بسته نیست در نتیجه در مسیر تردد نمک دریاچه در هوا و زمین پخش می‌شود.او در مورد برداشت نمک و تأثیری که بر آرتمیا دارد، می‌‌گوید: برداشت نمک، به نفع آرتمیاست. تخم آرتمیا در لابلای نمک بستر دریاچه وجود دارد. هم‌اکنون وقتی آب رودخانه وارد بستر دریاچه می‌شود، به‌دلیل درصد بالای نمک در آن و به اشباع رسیدن غلظت آب شور، آرتمیا پس از 2ماه از بین می‌رود و فرصت تکثیر آن گرفته می‌شود؛ بنابراین هرچه نمک کمتر باشد به نفع آرتمیاست.

مکث
صدور سالانه 14مجوز برداشت نمک
نرخ برداشت نمک و سایر املاح از دریاچه ارومیه، بسیار کمتر از دریاچه نمک یوتای آمریکاست. به‌منظور استحصال میلیارد‌ها تن نمک دریاچه ارومیه، سال گذشته 14فقره مجوز صادر شده است. به‌گفته حجت‌جباری، معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان غربی، «از سوی سازمان صمت استان، استعلام‌های لازم به عمل می‌آید و سپس برای 2ماه مجوز برداشت ۲۰ هکتاری نمک (به میزان۵۶۴ هزار تن) است.» این مقدار، حدود سالانه 0.01درصد از نمک‌های درون دریاچه بدون احتساب ورود املاح جدید با بارش‌های سالانه به درون دریاچه است.برداشت نمک از دریاچه اگر با خام فروشی همراه باشد، به‌طور مستقیم روزانه ۲۰ نفر و غیرمستقیم۱۵۰ نفر را مشغول به فعالیت می‌کند. هر چند به‌گفته استاندار آذربایجان‌غربی «یکی از عمده‌ترین آسیب‌ها، وارد شده در بخش تولید در کشور و استان آذربایجان‌غربی خام فروشی است. استخراج و برداشت، موجب افزایش درآمد و اشتغال‌زایی نمی‌شود و باید به فکر فرآوری و ارزش افزوده محصول بود. خام فروشی باعث ‌می‌شود ثروت استان به‌صورت خام به جاهای دیگر هدیه داده شود.»