اندیشه تربیتی
هویت اجتماعی، چالش‌ها و راهکارها
سیدحمید طباطبایی-پژوهشگر تربیت
«أَمَرَنی رَبّی بِمُداراه النّاسِ کما أَمَرَنی بِأَداءِ الفَرائِضِ؛ (کافی ۲:۱۱۷) پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمودند: خداوند مرا به مدارا با مردم امر فرمود؛ چنان که به انجام واجبات امر فرمود.»
وظیفه مربی و نهاد تربیت، آشنا‌کردن متربی، با هویت‌های خود و کمک به رشد و ارتقای این هویت‌هاست. یکی از هویت‌هایی هم که باید به متربیان القا و در وجودشان تشدید و تربیت شود، هویت اجتماعی آنهاست. عدم‌آشنایی با هویت اجتماعی، مخاطبان را به انسان‌هایی خودخواه ولی پوک و تهی تبدیل می‌کند که جز رشد و کمال خود، برای چیزی ارزشی قائل نیستند و نیازی به تلاش برای رشد اجتماع حس نمی‌کنند.
اما مربی و نهاد تربیت چطور باید متربیان را با این هویت آشنا کند؟
برای آشناشدن با خلقیات، فرهنگ، گرایش‌ها و روحیات و در یک کلام برای آشناشدن با هویت اجتماعی یک جامعه باید به میان مردم آن جامعه رفت. مواجهه گزینشی با اقشار خاصی از جامعه، ما را با هویت اجتماعی آن جامعه بیگانه می‌کند، حتی اگر خود ما عضوی از آن جامعه باشیم. به همین‌خاطر، از اقشار و گروه‌های مختلف جامعه، کسانی که با طیف‌های متنوع‌تری از مردم معاشرت و تعامل دارند، با هویت اجتماعی آن جامعه آشناترند و این هویت را در خود درک کرده و برای رشد و تکامل هویت اجتماعی‌شان ارزش بیشتری قائل هستند، مثلا کسبه و اهل بازار، همیشه یکی از بهترین گزینه‌ها برای آشنایی با خصوصیات آن جامعه هستند؛ زیرا با اقشار خاص یا گزینش‌شده‌ای مواجه نیستند؛ تقریبا همه افراد شهر را مخاطب خود می‌دانند و روش صحیح معاشرت با افراد مختلف را بلدند. اما بعضی مشاغل، فرد را فقط با گروه‌های خاصی از جامعه مواجه می‌کند. پلیس و قاضی بیشتر با مجرمان و خلافکارها مواجهند و روانشناسان با افسردگان. ایشان به اقتضای شغلشان با همه فرهنگ و افراد و خصوصیات جامعه خود آشنا نیستند. صحبت‌های این افراد، ما را بیشتر با هویت بخشی از جامعه آشنا می‌کند. آمار افسردگی و جرم و جنایت در کلام ایشان خیلی برجسته است. گویی بعضی از ایشان، از نشاط‌ها و نیکوکاری‌های موجود در جامعه بی‌خبرند. بعضی مشاغل هم هستند که انسان‌ها را فقط با نیمه پر لیوان فرهنگ جامعه آشنا و از ضعف‌ها و کاستی‌ها غافل می‌کند. به هر حال، مواجهه محدود و گزینش‌شده با یک طیف و یک قشر، انسان را با هویت اجتماعی جامعه خود بیگانه می‌کند.
قدم اول ایجاد و تربیت هویت اجتماعی، زمینه‌سازی برای مواجهه متربی با اقشار مختلف جامعه است. محدود‌کردن متربی در محیط بسته و مواجهه با گروه‌های گزینش‌شده از افراد جامعه، هویت اجتماعی را تضعیف می‌کند.
برخی رفتارها هم هستند که به اسم رفتار تربیتی، متربیان را با هویت اجتماعی خود بیگانه می‌کنند. بعضی از مدارس غیرانتفاعی، متربی را در محیط‌های ایزوله محدود کرده و تلاشی برای مواجه‌کردن او با حقایق و سلایق مختلف جامعه خود نمی‌کنند. با این رفتار، هویت‌های اجتماعی را تضعیف و متربیان را از هویت اجتماعی خود دور می‌کنند.
بعضی رفتارها و بسترهای اجتماعی هم آگاهانه و برای تخریب هویت اجتماعی افراد جامعه، مردم را صنف‌صنف و دسته‌دسته می‌کند تا هر فرد، فقط در جمع همفکران و هم‌سلیقه‌های خود محصور و با افراد و اقشار مختلف جامعه بیگانه شود و روش صحیح تعامل با دیگران -که هویت اجتماعی خود او هستند- را نیاموزد.
بارزترین نمونه این کنش، رفتار شبکه‌های اجتماعی است که با تکیه بر هوش مصنوعی، مخاطبان و متربیان خود را به‌گونه‌ای در جمع همفکران و هم‌سلیقگان خود غرق می‌کنند تا کم‌کم چگونگی معاشرت و مدارا با افکار و سلایق مخالف را فراموش کنند. این سیاست، به سرعت جامعه را بستر شکل‌گیری انواع دوقطبی و مستعد بروز اختلافات سنگین اجتماعی و تضعیف هویت‌های اجتماعی می‌کند. سهم اینستاگرام در شکل‌گیری دوقطبی‌ها و اختلافاتی که الآن در جامعه مشاهده می‌کنیم، بهترین شاهد برای اثبات این ادعاست.
آری! برای مضمحل‌کردن هویت اجتماعی یک جامعه و فروپاشی آن از درون، راحت‌ترین کار این است که با چنین کارهایی، دوقطبی‌های اجتماعی را تشدید کنیم و با پیداکردن شدیدترین کلونی‌ها، دوقطب مخالف را به جان هم بیندازیم.
حجاب اگرچه مهم‌ترین مسئله و مشکل امروز جامعه ما نیست، اما یکی از قوی‌ترین کانون‌های شکل‌گیری یک دوقطبی فراگیر در جامعه ما بود که طراحان جنگ ترکیبی را به این نتیجه رساند که می‌تواند بهترین محور برای ایجاد اختلافات اجتماعی در جامعه امروز ما باشد.
اگر موضوع حجاب هم نبود، شبکه‌های اجتماعی، می‌توانست بر موضوعات ساده دیگری مثل واکسن، سفر اربعین، برجام و... متمرکز شده و بعد از شکل‌گیری هسته‌های اولیه دوقطبی‌ها، طرفداران دوقطب (یا دست‌کم یکی از قطب‌ها) را درنظر خود به جزمیتی برساند که طرف مقابل را عاری از هرگونه عقلانیت و هرگونه پایگاه مردمی و اجتماعی تصور کند و با شوریدن بر آنها، جامعه را به اغتشاش و ناامنی بکشاند.
راهکار اساسی برای مقابله تربیتی با این آسیب، تربیت هویت اجتماعی در افراد جامعه و القا و تشدید هویت اجتماعی به متربیان است. «نهاد تربیت» موظف به ایجاد زمینه‌هایی است که متربیان را از کلونی‌های ساختگی خارج و با اقشار مختلف جامعه و هویت اجتماعی‌اش مواجه کند.
تنها بعد از دریافت و شناخت این هویت است که می‌توان راه تلاش برای تکامل این هویت و روش مدارا و مواجهه با افراد مختلف را به متربی آموخت.
در همینه زمینه :
اندیشه تربیتی
معرفی کتاب
یادداشت
یادداشت
