راهنمای کشف استعداد

سحر جعفریان- روزنامه‌نگار

استعدادیابی کودکان و نوجوانان در شهری مانند تهران که انواع سرانه‌های آموزشی و فرهنگی در آن متمرکز است، چندان کار دشواری نیست. شما به‌عنوان پدر و مادر مسئولیت‌پذیر، همین حالا می‌توانید با یک جست‌وجوی ساده در فضای مجازی‌ یا با یک تماس تلفنی با یکی از مراکز مشاوره و استعدادیابی، از کمیت و کیفیت کودک و نوجوان خود در زمینه‌های گوناگون مطلع شوید. بله، مراکز مشاوره و استعدادیابی که اغلب به‌صورت خصوصی یا سازمانی به افراد متقاضی، خدمات متنوع ارائه می‌دهند. خدماتی از برگزاری آزمون و تست‌های علمی مبتنی بر هوش 8گانه گرفته تا کارگاه‌های خلاقیت و اردوهای استعدادیابی که بهره‌مندی از هر یک از آنها مستلزم پرداخت هزینه‌هایی گاه متناسب و گاه هنگفت است. در این گزارش به چند مرکز مشاوره و استعدادیابی در پایتخت سر می‌زنیم تا از ابعاد مختلف کارکرد آنها آگاه شویم.

هزینه‌هایی که ارزش دارند
بعضی از والدین کسب نمرات عالی در مدرسه را دلیل باهوش‌بودن و استعداد فرزندشان می‌دانند. درحالی‌که این تفکر با توجه به آخرین تحقیقات و پژوهش‌های دانشمندان و روانشناسان، از اساس اشتباه است. با استناد به همین تحقیقات و پژوهش‌های معتبر و علمی، بیش از 10نوع هوش، شناسایی و تعریف شده است؛ هوش‌هایی که طی آزمون، تست و بررسی‌های موشکافانه در افراد مشخص می‌شوند و در نهایت به ما می‌گویند که فرد مورد نظر براساس آنها در چه نوع از فعالیت‌ها مانند نویسندگی، نقاشی، موسیقی، مجسمه‌سازی، ورزش و … استعداد دارد. از این‌رو والدین برای دستیابی به نتیجه تلاش می‌کنند از خدمات مراکز استعدادیابی کودکان و نوجوانان بهره‌مند شوند تا آینده اجتماعی و شغلی فرزندان خود را به نوعی تضمین کنند. حالا اصلا استعداد چیست؟ به بیانی ساده، استعدادها توانایی‌های طبیعی برای انجام یا یادگیری انجام‌دادن انواع خاصی از کارها به‌راحتی و به‌سرعت هستند. اغلب دانشمندان و روانشناسان، بهترین سن شناسایی استعداد را از 3تا 7سالگی می‌دانند. سنی که بعد از آن فرصت برای پرورش و شکوفایی استعدادها، فراوان بوده و احتمال قرار‌گرفتن در مسیر درست و موفقیت برای کودک بسیار است. هم‌اکنون بسیاری از مراکز مهدکودک‌ یا پیش‌دبستانی در مناطق شمالی تهران فعال هستند که برنامه‌های آموزشی و تفریحی خود را با توجه به آزمون‌ها و تست‌های سنجش هوش و شناسایی استعدادهای کودکان، پیش می‌برند. سر صحبت را با یکی از شهروندان که به‌تازگی دختر 5ساله خود را در مهدکودکی در یکی در مناطق شمالی تهران ثبت‌نام کرده است، باز می‌کنیم. او می‌گوید: «به واسطه یکی از دوستان خانوادگی با این مهدکودک آشنا شدیم. به‌نظرم برنامه‌هایی که برای بچه‌ها طراحی کرده، خیلی تأثیرگذار در برجسته‌سازی استعدادهای کودکان است. همان ابتدای ورود و ثبت‌نام کودک، یک آزمون علمی می‌گیرند و بعد هم براساس آزمون‌های جانبی، کلاس و کارگاه‌های متناسب با علاقه و استعداد کودک تشکیل می‌دهند. آموزش‌هایشان نیز منطبق بر نتایج همان آزمون اولیه است. شهریه‌اش قدری بالاست. بسته به نوع خدماتی که می‌گیریم از 3‌ تا 8میلیون تومان به‌صورت ماهانه است ولی خب، ارزشش را دارد. به هر حال، شناسایی و پرورش استعدادها خرج دارد دیگر!» از مدیر داخلی همان مهد‌کودک، هزینه خدمات را جویا می‌شویم. او پاسخ می‌دهد: «قیمت آزمون‌ها از 200هزار تومان تا یک میلیون و 100هزار تومان را شامل می‌شود. قیمت کلاس‌ها و کارگاه‌های عملی مانند کارگاه مشاغل، مناسبات، مهارت‌ها و اردوهای تفریحی-آموزشی (شهری یا خارج از شهر) نیز از یک میلیون تا 4میلیون تومان درنظر گرفته شده است. بخشی این قیمت‌ها و هزینه‌ها بستگی به نوع درخواست والدین هم دارد؛ مثلا والدینی هستند که برای کودک خود مربی خصوصی می‌خواهند‌ یا اینکه آموزش در فضاهای باز و یا متنوع (واقعی) را می‌پسندند. طبیعی است که در این شرایط، هزینه‌ها و قیمت‌ها افزایش می‌یابد.»
سارا دانایی، مربی یکی از کلینیک‌های مشاوره در مناطق مرکزی شهر در این‌باره می‌گوید: «استعدادیابی کودکان و نوجوانان در یک مقطع زمانی خاص با توجه به توانایی‌هایی که شاید در ظاهر کودک دیده نشود، می‌تواند آینده و موقعیت‌های شغلی کودکان و همچنین الگوی رفتاری آنها را تحت‌تأثیر قرار دهد. پیش‌بینی این نوع توانایی‌ها گاهی اوقات با روش‌های متنوعی انجام می‌شود. عجیب نیست که در عصر مدرن امروز، گاهی اوقات این سنجش و ارزیابی کودکان توسط تست‌های نرم‌افزاری، کشیدن نقاشی‌های ساده، آمادگی جسمانی، تکنیک‌های اجتماعی و روانشناسی انجام می‌شود. از سویی در رویه یک استعدادیابی استاندارد و باکیفیت، تمامی ویژگی‌های ورزشی، هنری، عاطفی و شناختی مورد بررسی قرار می‌گیرد. بهتر است که این ارزیابی و بررسی، محدود و کوتاه‌مدت نباشد. تجربه نشان داده که اگر کودک در بازه زمانی بیش از 6ماه و یک سال در رویه‌های استعدادیابی سنجش شود، نتایج دقیق‌تر و قابل استناد حاصل می‌شود. برای همین است که دوره‌های استعدادیابی کودکان و نوجوانان اهمیت یافته ‌و ما هر روز شاهد راه‌اندازی مراکز متنوع دولتی و خصوصی با این کارکرد هستیم. البته نکته مهم‌تر این است که والدین توجه داشته باشند که در این بین باید مراکز معتبر و علمی را برای سنجش استعداد کودکان انتخاب و از مراکز لوکس پرهیز کنند.»

مخالفان چه می‌گویند؟
«مریم سهرابی» مادر یکی از دانش‌‌آموزان دبستانی که مخالف هزینه‌های اضافی و غیرضروری با هدف اجرای فرایند استعدادیابی فرزندان است، می‌گوید: «همه کودکان استعدادهایی دارند که به‌نظرم نیازی به هزینه‌های اضافی یا قرار‌دادن کودکان در فضاهای لوکس یا ایزوله نیست. این استعدادها در مسیر طبیعی زندگی و تحصیلی کودکان با حمایت‌های منطقی و درست والدین به‌طور حتم شکوفا خواهد شد. البته ممکن است یک‌سری نقایص در سیستم‌های آموزشی دولتی یا خصوصی دیده شود که آن نقایص نیز با مشاوره و هدایت فکری قابل رفع است. هزینه‌های اضافی برای استعدادیابی روی خود کودک هم تأثیر منفی دارد؛ چرا‌که این تصور برای کودک به‌وجود می‌آید که برای رسیدن به هر موفقیت و پیشرفتی، فقط نیاز به پول و سرمایه است. درحالی‌که سرمایه اصلی تلاش و پشتکار فرد است. استعداد دختر من در علوم رایانه، توسط یکی از معلمانش در دبستان کشف شد؛ کشفی که نوع تفریح‌ها و بازی‌های دخترم را نیز تحت شعاع قرار داد و از آن به بعد مبنا را علوم رایانه قرار دادیم تا استعداد او ضمن تقویت، رشد کند. برای این شناسایی استعداد هزینه خاصی هم نکردیم! پس همیشه و همه‌‌چیز در گرو پول و صرف هزینه‌های زیاد نیست.»

استعدادسنجی در آموزش و پرورش
طرح «شهاب» یا طرح شناسایی و هدایت استعدادهای برتر ازجمله طرح‌های وزارت آموزش و پرورش است که در بهمن ماه‌1386 در راستای تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش به تصویب هیأت امنای بنیاد ملی نخبگان رسید. پس از تصویب این طرح نخستین مرحله آن به‌صورت آزمایشی در سال تحصیلی 92-1391 و در 7استان برای 7درصد از دانش‌آموزان در پایه‌‌های چهارم و پنجم ابتدایی و نیمی از جمعیت دانش‌آموزان راهنمایی اجرا شد. دومین مرحله از این طرح برای پایه‌های چهارم ابتدایی در تمامی استان‌های کشور اجرا شد که طی آن یک منطقه از هر استان جهت اجرای طرح انتخاب شد. یکی از اهداف اصلی اجرای طرح شهاب در مدارس، شناسایی حوزه‌های استعدادی دانش‌‌آموزان و هدایت آنها به‌نحوی است که همه آنها بتوانند در یک فرصت برابر و بدون قائل‌شدن امتیازات خاص مادی و تحصیلی به استعدادها و توانایی‌های خود توجه کنند و آنها را رشد و پرورش دهند.» عباس‌علی مظفری، رئیس مرکز ملی پرورش استعدادهای درخشان سازمان آموزش و پرورش درباره چگونگی شناسایی استعداد دانش‌آموزان می‌گوید: «سازمان آموزش و پرورش با توجه به رسالت آموزشی خود، فرایند استعدادسنجی را نیز در دستور کار قرار داده است. استعدادسنجی با کمک رصد مستقیم دانش‌آموزان توسط کادر آموزشی در دوره دبستان، برگزاری آزمون‌های استعداد درخشان پایه‌های ششم و نهم، برگزاری جشنواره‌های ملی و بین‌المللی، المپیادها و تشکیل کارسوق‌های آموزشی ازجمله اقدامات سازمان است.» مظفری ادامه می‌دهد: «همچنین حمایت از حاصل پژوهش‌‌های دانش‌‌آموزان به‌صورت ثبت و انعکاس در کنار اجرای طرح سمپادیار که در آن دانش‌‌آموزان با‌استعداد به یاری دیگر دانش‌‌آموزان در مناطق محروم می‌شتابند نیز از اولویت برخوردار است.»

استعدادیابی خانگی
بعد از اینکه اطلاعات کامل و مناسبی را درباره استعدادیابی کودکان به‌دست آوردیم، نوبت به آن می‌رسد که چند مورد از مهم‌‌ترین و بهترین راه‌ها را برای این کار یاد بگیریم که بتوانیم با استفاده از آنها، به‌خوبی مسیر استعدادیابی کودکان خود را به‌صورت ابتدایی و مقدماتی شناسایی کنیم. کودک خود را تحت‌نظر و مشاهده میدانی دقیق قرار دهیم. یکی از راه‌های مهم و مناسب برای استعدادیابی کودک این است که آنها را به‌خوبی تحت نظر بگیریم و ببینیم چه کارهایی را به‌خوبی انجام می‌دهند و در کدامشان مهارت بالایی دارند. اینگونه می‌توانیم تا حدودی متوجه استعدادها و توانایی‌های آنها شویم. بگذارید کودکتان خودش علاقه واقعی‌اش را پیدا کند. اینکه کودک را آزاد بگذارید تا به‌دنبال علایق خود برود، می‌‌تواند گام بلندی در راستای کشف استعداد او باشد. چراکه در اغلب اوقات، کسانی که به کاری علاقه دارند، در آن استعداد هم دارند. پس حواستان باشد که کاری نکنید که در علایق کودکتان اخلال ایجاد کنید. برای استعدادیابی کودکان به علایق آنها هم توجه کنید. به فرزند خود اجازه اشتباه‌کردن دهید. یکی از تفکرات اشتباهی که متأسفانه در بین افراد رایج است، این است که کودک به هیچ‌وجه نباید اشتباهی مرتکب شود! اصلا مگر چنین چیزی ممکن است؟ برخی والدین ممکن است با گفتن جملاتی که کودک را از اشتباه می‌ترساند، ناخواسته باعث کور‌شدن همه استعدادهای او شوند. چون کودک وقتی از کاری بترسد، سراغ آن نمی‌رود و همین اتفاق، باعث می‌شود او هیچ کاری انجام ندهد و در نتیجه استعدادهای او برای همیشه نهفته باقی بماند. اجبار‌کردن به چیزی، استعداد کودکتان را از بین می‌برد. نکته مهمی که باید به آن توجه کنید، این است که کودک خود را مجبور نکنید کاری را انجام دهد که در آن استعداد ندارد؛ به‌عنوان مثال، پدر و مادری هستند که دوست دارند فرزندشان فوتبالیست خوبی شود و هر طوری که شده او را مجبور به رفتن به کلاس‌های فوتبال و بازی‌کردن می‌کنند. درحالی‌که آن کودک نه در فوتبال استعداد دارد و نه به آن رشته، علاقه خاصی دارد؛ بنابراین توجه داشته باشید که اجبار، به هیچ‌وجه راه‌حل خوبی برای کشف استعداد نیست و حتی ممکن است استعدادهایی را هم که کودکتان دارد از بین ببرد. به کودکتان به هیچ‌وجه برچسب استعدادی و مهارتی نزنید. شما هرگز نباید به کودک خود بگویید که تو در فلان کار استعداد داری و در فلان کار نداری. به این کار در اصطلاح برچسب‌زدن، می‌گویند. زمانی که شما این کار را انجام می‌‌دهید، به نوعی در حال تحمیل‌کردن علایق خود به کودکتان هستید و ممکن است استعدادهای او را از بین ببرید. نگذارید برچسب‌های شما مسیر زندگی فرزندتان را عوض کنند. به صحبت‌های فرزندتان با دقت گوش کنید. در بین صحبت‌های کودکان شما ممکن است نشانه‌هایی از استعدادهای او پیدا شود. با دقت به سخنان او گوش کنید و ببینید چه چیزهایی می‌گوید. شک نکنید توجه به صحبت‌های او قطعا می‌تواند به شما در کشف استعدادهایش کمک بسیار زیادی کند. از کودک خود انتظارات رؤیایی نداشته باشید. داشتن انتظارات بیجا از کودکانتان، باعث می‌شود کار فوق‌العاده سختی در کشف استعدادهای او داشته باشید. زمانی که از کودک انتظارات رؤیایی دارید و او از پس انتظارات شما بر‌نمی‌آید، قطعا اعتماد‌به‌نفس او کاهش پیدا خواهد کرد و دیگر سراغ انجام هیچ کاری نمی‌رود. در نتیجه شما نخواهید توانست به‌راحتی استعدادهای او را شناسایی کنید. شیوه آخری که برای استعدادیابی کودکان وجود دارد، این است که شما باید بازی‌های آنها را تحت نظر بگیرید. به این صورت که دقت کنید در بازی‌های خود، معمولا چه نقش‌‌هایی را بر‌می‌دارند و در چه مهارت‌هایی مسلط‌تر هستند؟ به‌طور مثال، بسیاری از کودکان، معمولا در بازی با هم‌سن‌و‌سالان خود نقش یک رهبر و سرگروه را ایفا می‌کنند که این نشان از استعداد بالای این کودکان در رهبری و مدیریت است. یا برخی کودکان به‌خوبی قصه و داستان تعریف می‌کنند که نشان می‌دهد در داستان‌گویی یا حتی داستان‌نویسی و… استعداد دارند. یا حتی خیلی از کودکان ممکن است در رشته‌های ورزشی مانند فوتبال، والیبال، دو‌ومیدانی و‌... استعداد داشته باشند که این موارد را هم می‌توانید از بازی‌های آنها متوجه شوید.