لیک پروازِ زمان تیزتر است

حمیدرضا محمدی، روزنامه‌نگار

در سپهر فرهنگ ایران، در سده گذشته، هر سال کتاب‌هایی به طبع رسیدند که تاریخ‌ساز شدند؛ آثاری ماندگار که یادگاری شدند برای نسل امروز و فردا. در سلسله‌‌یادداشت‌های «کتابخانه»، تا پایان امسال، هر هفته، به یکی از این کتاب‌ها که سال١۴٠١ از انتشارشان چند دهه (بر مبنای مضرب ١٠) گذشته است، می‌پردازیم تا به این سبب، هم یادی از آن اثر شود و هم نامی از خالق آن برده شود.
«عقاب» را وقتی در ٢۴مرداد ١٣٢١ و با مطلع «گشت غمناک دل و جان عقاب/ چو ازو دور شد ایام شباب» سرود، ٢٩سال داشت؛ در اثنای جوانی و برنایی بود. تازه دست‌به‌کار تألیف ادبی شده بود و در یک دهه اخیر، دو اثر را ترجمه کرده بود؛ «دختر سروان» نوشته الکساندر پوشکین و «چند نامه به شاعری جوان» نوشته راینر ماریا ریلکه و اتفاقا همان دختر سروان هم بر او اثر گذاشت تا به سراغ گفت‌وگوی زاغ/کلاغ و عقاب برود.
پرویز ناتل‌خانلری اما این سروده خود را به صادق هدایت تقدیم کرد که خودش درباره سبب آن، چنین گفته است: «بعضی اشخاص، حدس‌های مختلفی زده بودند اما مطلب این است، روزی که این شعر را ساختم، نخستین کسی که آن را از من شنید، صادق هدایت بود و آن‌قدر ذوق کرد که گفت: «پاشو بریم بدیم یک‌جایی چاپ کنند». بعد با هم رفتیم اداره مجله مهر که گمان می‌کنم دکتر ذبیح‌الله صفا، سردبیرش بود. آنجا دادیم چاپ کنند و گویا در یکی از شماره‌ها چاپ و منتشر شد و ده‌بیست نسخه هم «تیراژ پار» به من دادند.»
این مثنوی ٨١بیتی که ٢٢سال بعد، ذیل مجموعه «ماه در مرداب» به طبع رسید، چنان ارجمند بود که تحسین ملک‌الشعرای بهار را برانگیخت، غلامحسین یوسفی در کتاب «چشمه روشن» آن را «از آثار ارجمند ادبیات فارسی معاصر» دانست، احسان یارشاطر در یکی از نوشتارهای کتاب «قافله‌سالار سخن»، آن را «از قطعات بی‌نظیر شعر فارسی» خواند و عبدالحسین آذرنگ در مدخل «پرویز خانلری» در دانشنامه ایرانیکا آن را «سرشناس‌ترین شعر فارسی در قرن بیستم» عنوان داد و محمدرضا شفیعی‌کدکنی هم در کتاب «ادوار شعر فارسی» درباره‌اش چنین نوشت: «در مایه‌های سنتی شاید موفق‌ترین شعر این دوره - و همه دوره‌های اخیر - «عقاب» خانلری باشد؛ اگرچه او خود از چهره‌های برجسته تجدد ادبی این سال‌هاست.»
پس لازم است این منظومه درخشان ادبیات فارسی معاصر، بازخوانی و بازبینی شود و مفاهیم عمیقش مورد مداقه قرار گیرد؛ سروده‌ای که در میان انبان آثار پژوهشگرانه خانلری، کمتر مورد توجه و تفقه بوده است.
* مصراعی از منظومه عقاب