نادره جهانگشا

حمیدرضا محمدی-روزنامه‌نگار

در سپهر فرهنگ ایران، در سده گذشته، هرسال کتاب‌هایی به طبع رسیدند که تاریخ‌ساز شدند؛ آثاری ماندگار که یادگاری شدند برای نسل امروز و فردا. در سلسله ‌یادداشت‌های «کتابخانه» تا پایان امسال، هرهفته، به یکی از این کتاب‌ها که سال١۴٠١، از انتشارشان چند دهه (بر مبنای مضرب١٠) گذشته است، می‌پردازیم تا به این سبب هم یادی از آن اثر شود و هم نامی از خالق آن برده شود.
در اواخر دهه١٣٣٠ بود که محمد معین که در آن زمان و پس از علی‌اکبر دهخدا، ۴سالی می‌شد که هدایت مؤسسه لغتنامه را برعهده گرفته بود، به ٢تن از مؤلفانش، مأموریت داد تا به تصحیح ٢اثر میرزا مهدی‌خان استرآبادی همت گمارند.
آنان سیدعبدالله انوارِ ٣٧ساله و سیدجعفر شهیدی ۴۴ساله بودند که «جهانگشای نادری» سهم اولی شد و «دُرّه نادره» به دومی رسید و هردو اثر درست ۶دهه پیش یعنی در سال١٣۴١ در سلسله انتشارات انجمن آثار ملی که در آن زمان، ریاستش را فرج‌الله آق‌ِولی عهده‌دار بود، به طبع رسید.
استرآبادی که منشی‌الممالک، وقایع‌نویس و معتمد خاص نادرشاه افشار بود، جهانگشای نادری با نام‌های دیگر تاریخ نادری و تاریخ مظفر را در شرح تاریخ آن دوران نوشت که با وجود عدم‌ذکر تعمدی برخی وقایع، از حیث اشتمال سوانح، یکی از کامل‌ترین‌ها و از لحاظ اعتبار تاریخی، یکی از صحیح‌ترین‌هاست چنان‌که همین حالا یکی از برجسته‌ترین منابع آن روزگار به‌حساب می‌آید.
تصحیح انوار از این کتاب که نثری ادیبانه و آکنده از واژه‌های تُرکی، مغولی و عربی دارد، محصول مقابله ۵نسخه چاپی و ٣نسخه خطی است و از همین جهت، محکم‌ترین تصحیح آن است.
دُرّه نادره که در میان تصحیحاتش، اگرچه آنچه شهیدی به‌دست داده معتبرترین آن‌هاست اما خود اثر که آن هم در وصف تاریخ سلطان هم‌عصر نگارنده است اما سرشار و سراسر تصنع و تکلف بوده آنچنان که ادوارد براون، استرآبادی را نخستین مفسد بزرگ‌ زبان‌فارسی دانسته است.
قاطبه ادبا این کتاب را ادامه نثر منشیانه و مترسلانه و در امتداد آثاری چون تاریخ و صاف قلمداد کرده‌اند که مملو از ترکیبات، عبارات و اصطلاحاتِ مهجور و متکلف و حتی بعضاً ملال‌آور است اما فراموش نکنیم که از نظر کاربرد ابیات و احادیث، لغات فارسی و عربی متنوع و صنایع ادبی گوناگون بی‌مانند است.
دُرّه نادره چون بیشتر یک متن ادبی بود و دانسته‌ تاریخی کمتری نسبت به جهانگشای نادری در آن متبلور بود، سال‌های متمادی در دبیرستان‌ها درس داده می‌شد تا منظوری از یک متن سنگین ادبی باشد.