یادداشت
یک دقیقه بیشتر؛ معمایی که ایرانیان باستان حل کردند
مسعود عتیقی/ بنیانگذار و رئیس انجمن نجوم آماتوری ایران:
لحظه غروب خورشید در شامگاه پنجشنبه 30آذر 1396خورشیدی، ساعت 16و 54دقیقه است که در بامداد جمعه اول دی‌ماه، در ساعت 7و 11دقیقه طلوع خواهد کرد. با این حساب، طولانی‌ترین شب سال‌جاری 14ساعت و 17دقیقه به درازا می‌کشد.
این شب دراز در باورهای مردم جهان به مناسبت‌های مختلف پاس داشته می‌شود اما ایرانیان باستان، از حدود 7تا 8 هزار سال پیش آن را گرامی می‌داشتند. ایرانیان باور داشتند که با وجود طولانی بودن تاریکی در این شب، در نهایت روشنایی پیروز شده و مهر (خورشید)زاده می‌شود. این آیین از سال 1387خورشیدی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و گویا قرار است به همت مسئولین امر این میراث نیاکان پاک سرزمین به ثبت جهانی نیز برسد. ایرانیان از گذشته‌ای دور از این تفاوت شب یلدا نسبت به شب‌های دیگر آگاهی داشتند و این در حالی است که شب یلدا تنها حدود یک‌دقیقه با شب‌های قبل و بعد از خودش تفاوت دارد.
هرچند ما امروز به دستمان ساعت بسته‌ایم و مفهوم یک دقیقه را به سادگی درک می‌کنیم اما در گذشته‌های دور، برای این اندازه‌گیری‌ها محاسبه‌های نجومی بسیاری انجام شده است. چهارطاقی‌هایی که در ایران دیده می‌شود و یکی از معروف‌ترین‌شان کعبه زرتشت در فارس است، رصدگاه‌های اطراف معابد آناهیتا در نقاط مختلف کشور و چاه‌هایی که در برخی مناطق حفر می‌شد تا با عبور اجرام آسمانی از بالای آنها زمان را دقیق‌تر مشخص کنند، نیاکان ما را قادر می‌کرد تا با دقت زیادی زمان را اندازه‌گیری کنند. یکی از اشتباه‌هایی که معمولا درباره محاسبه شب یلدا رخ می‌دهد، به زمان غروب و طلوع خورشید مربوط است.
هرچند 12روز قبل از شب یلدا زودترین غروب و 12روز بعد از آن، دیرترین طلوع خورشید در طول سال حادث می‌شود اما این نکته بدان معنا نیست که یلدا بلندترین شب سال نباشد چرا که از کم کردن طول روز از 24ساعت شبانه‌روز طول شب به‌دست می‌آید که این زمان در شب یلدا زیاد خواهد بود. از سوی دیگر، هرچند در شهرهای مختلف زمان طلوع و غروب خورشید در ساعت‌های متفاوتی رخ می‌دهد اما طول روز و شب – و در نهایت طول شب یلدا – ثابت است. جوان‌ها در این سال‌ها بسیار به دنیای مجازی روی آورده‌اند اما به گمان من، بهتر است که دست‌کم در این یک شب، تلفن‌های همراه‌شان را کنار گذاشته و پای صحبت بزرگ‌ترهای خانواده، نقل‌قول‌ها و خاطرات‌شان یا داستان‌های آنها بنشینند. دنیای واقعی دست‌کم در این یک شب گرما و شیرینی بسیاری دارد که در شب‌های دیگر تکرار شدنی نیست.