حضانت در مسیر مصلحت

علی محسنی ماکلوانی؛  وکیل پایه یک دادگستری

نگهداری، مراقبت و رعایت مصلحت اطفال در تمامی جوامع بشری از ادوار گذشته تاکنون کم و بیش مورد توجه قرار گرفته است. لیکن با پیشرفت علمی بشر و شکل‌گیری نهادهای مدنی مدرن، از جمله نهاد حقوق بشر و سایر تشکیلات مردم‌نهاد به رعایت غبطه و مصلحت اطفال التفات و توجه وافری شده است؛ مضاف بر اینکه در قوانین کشورهای مختلف از جمله کشور عزیزمان ایران به بحث حضانت و حق و تکلیف والدین نسبت به نگهداری و حفاظت از اطفال دقت و توجه ویژه‌ای شده است. لذا در این مقال مجالی یافتیم که در راستای ارتقای اطلاعات حقوقی عامه مردم نسبت به مباحث مربوط به تعیین حضانت مطالبی را هر چند مختصر به شرح ذیل بیان کنیم.

تکلیف حضانت فرزندان قبل از طلاق
هر گاه زن و شوهری در دوران زندگی مشترک دارای فرزندانی اعم از دختر یا پسر باشند، حضانت فرزندان، مشترکاً برعهده پدر و مادر است. لذا در ماده 1168قانون مدنی چنین مطرح شده است که «نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است» و در فرازی دیگر در ماده 1178قانون مدنی این حق و تکلیف مورد تأکید قرار گرفته و پدر و مادر را توأماً مکلف و ملزم دانسته که نسبت به نگهداری، حفظ و مراقبت از فرزندان خویش اهتمامی ویژه و خاص داشته باشند.

تکلیف حضانت فرزندان پس از طلاق
چنانچه زن و شوهری به هر دلیلی اعم از اینکه با یکدیگر تفاهم نداشته، متارکه  کرده یا به واسطه وقوع طلاق از هم جدا زندگی کرده و دارای فرزند یا فرزندانی باشند، در چنین وضعیتی قانونگذار محترم مطابق ماده 1169قانون مدنی به قصد حفظ و رعایت مصلحت فرزندان، درخصوص حضانت ایشان،  مقرراتی را وضع کرده است. این مقررات وضع شده برای اولیای فرزندان حق و تکلیف ایجاد می‌کند. لذا در چنین مواقعی وفق مقررات، حق نگهداری و حضانت فرزندان تا سن هفت سالگی به مادر اختصاص پیدا کرده است لذا پس از انقضای زمان ذکر شده یعنی پس از به پایان رسیدن هفت سالگی، حضانت فرزندان تا بلوغ شرعی آنها برعهده پدر خواهد بود با این اختلاف که دختر از هفت سالگی تا 9سال تمام قمری و پسر از هفت سالگی تا 15سال تمام قمری تحت حضانت پدر خواهد بود؛ مگر آنکه مصلحت و غبطه فرزندان به‌گونه دیگری اقتضا کند که آن هم با طرح شکایت از سوی هر یک از ابوین (پدر و مادر) در دادگاه نسبت به این موضوع تعیین تکلیف خواهد شد. به هر جهت فرزندان با رسیدن به بلوغ شرعی از حضانت خارج شده و در این صورت خود نیز انتخاب خواهند  کرد که نزد کدامیک از ابوین خود یعنی پدر و مادر زندگی کنند.

تکلیف حضانت فرزندان درصورت فوت والدین
درصورت فوت یکی از والدین، حضانت فرزند یا فرزندان برعهده پدر یا مادر زنده خواهد بود. به‌عبارتی دیگر همانطور که در ماده 1171قانون مدنی صراحتاً مطرح شده است، «درصورت فوت یکی از ابوین، حضانت طفل با  آن که زنده است خواهد بود؛ هر چند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد». بیان این ماده به این معناست که چنانچه به‌طور مثال پدر یا مادری فوت کند، حضانت با آن فردی خواهد بود که زنده است؛ حال اگر پدر خانواده فوت کند حضانت با مادر خواهد بود هر چند که فرزند یا فرزندان دارای اجداد پدری باشند یا در شرایطی به‌علت فوت پدر شخص دیگری را قیم کرده باشند. لذا باز نیز در این وضعیت اولویت عهده‌داری حضانت فرزندان با مادر است، مگر اینکه عدم‌صلاحیت وی از طریق مراجع قضایی اثبات و احراز شود.


آیا امکان سلب حضانت وجود دارد؟
پرواضح است که اساس تعیین حضانت در راستای حفظ، نگهداری، مراقبت و تربیت شایسته اطفال است. به همین منظور قانونگذار محترم درصدد آن بوده است که مصلحت و غبطه فرزندان تا زمان رسیدن به بلوغ شرعی تأمین شده و رعایت شود. لذا حالات و وقایع مختلفی ممکن است ایجاد شود و موجبات سلب حضانت را فراهم آورد که موارد آن را در 3بخش ذیل بیان کرده‌ایم:

الف:  سوء رفتار یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادر یا هر دو به‌گونه‌ای باشد که مصلحت و منافع طفل چه از نظر جسمی و چه از نظر روحی به خطر افتد. لذا در این صورت یکی از والدین، نزدیکان، خویشاوندان، قیم و رئیس حوزه قضایی (دادستان) می‌توانند سلب حضانت از فردی که حضانت طفل برعهده او قرار داده شده را از دادگاه تقاضا کنند. با این اوصاف قانونگذار محترم مواردی را که می‌تواند از مصادیق تغییر و سلب حضانت باشد بیان داشته که عبارت است از:
  اعتیاد زیان‌آور به الکل، مواد‌مخدر، قمار؛
  اشتهار به فساد اخلاقی و فحشا؛
  ابتلا به بیماری روانی به تشخیص پزشکی قانونی؛
  سوءاستفاده از طفل یا اجبار او به ورود به مشاغل ضداخلاقی مانند فساد، فحشا، تکدی‌گری، قاچاق؛
  تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف؛

ب: مورد دیگری که می‌تواند از موجبات تغییر و سلب حضانت فرد باشد، این است که مادری که عهده‌دار حضانت فرزندش است پس از جدایی از همسرش ازدواج کند که در این صورت حضانت وی با تقاضای پدر که از طریق دادگاه صورت می‌گیرد، سلب و ساقط خواهد شد. اما چنانچه پدر فرزند یا فرزندان فوت  کرده باشد و همسرش پس از فوت وی ازدواج کند، حضانت به قوت خود باقی و از مادر سلب نخواهد شد.

ج: هر یک از پدر یا مادر که ادعای عدم‌صلاحیت و یا عدم‌توانایی طرف دیگر را در نگهداری صحیح فرزندان مطرح کند، می‌تواند با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی نسبت به ثبت دادخواست سلب حضانت به انضمام ارائه برخی از دلایلی که فوقا ذکر شد اقدام  کرده و قضیه را از طریق دادگاه پیگیری کند.