دیوارها از چه سخن می‌گویند؟
نگاهی به پدیده دیوارنگاری که طی سال‌های اخیر در شهرهای بزرگ کشور گسترش یافته است
سیدمحمد فخار
این روزها روی پایه بعضی پل‌های بتنی شهر نگاره‌هایی دیده می‌شوند که عمری کمتر از 24ساعت دارند و به سرعت توسط عوامل شهرداری پاک می‌شوند. اما این تصاویر و حروف و طرح‌ها حاوی پیام‌های مشخصی هستند و برخلاف تصور عموم، مخاطب دارند.
نگاره‌ها یا همان گرافیتی‌ها بیشتر با حروف انگلیسی یا طرح‌های خاص مد روز در بیشتر کلانشهرهای دنیا اجرا می‌شوند. از منظر شهری، دیوارنگاری یا گرافیتی در واقع تصویرکردن نقش‌ها، اشکال، حرف‌ها، نشانه‌ها، نمادها، الگوها و کلمه‌ها روی دیوارهاست که بیشتر باید در یک مکان عمومی بروز و ظهور یابد. اگرچه دیوارنگاری هم‌اکنون حاصل الگوبرداری از فرهنگ غرب محسوب می‌شود اما در سال‌های دهه50 در کشورمان طرفداران خاص خود را داشت. در سال‌های نزدیک انقلاب اسلامی و روزهای تظاهرات، تصاویری از چهره امام خمینی(ره) یا تصاویر معکوس پهلوی‌دوم به‌سرعت بر دیوارهای معابر عمومی نقش می‌بست. این نگاره‌ها اگرچه پیام ظاهری طرفداری از جریان انقلاب را در اذهان عمومی تداعی می‌کرد اما در لایه زیرین می‌خواست عمق انقلاب را در خاطر اهالی شهرهای کشور حک کند. بقایای این دیوارنگاری‌ها هنوز هم در برخی محله‌های قدیمی شهرهای کوچک دیده می‌شود.
سابقه دیرین نگاره‌ها
در فرهنگ دیوارنگاری از روش‌هایی نظیر نوشتن، نقاشی، کنده‌کاری و خط‌کشی استفاده می‌شود و دیوارنگاشته‌ها، هرگونه علامت‌گذاری‌ای هستند که می‌توانند در شکل‌های نوشتن ساده حرف‌ها تا نقاشی‌های استادانه ظاهر شوند. دیوارنوشته‌ها از دوران باستان به‌عنوان مثال یونان باستان، امپراتوری‌های روم، چین و ایران وجود داشته‌اند. در دوران مدرن نگارگری به‌ویژه با افشانه یا رنگ‌پاش و قلم‌موها بیشترین سهم را از ترسیم دیوارنگاشته‌ها داشته‌اند. این کار زمانی هیجان‌انگیز می‌شود که بدانیم نگارنده باید کارش را با شتاب انجام دهد زیرا هر آن ممکن است پلیس یا ماموران شهرداری سر برسند. در سال‌های انقلاب اسلامی این نوع از دیوارنگاری طرفداران زیادی داشت. شاید رواج و گسترش شکل‌های اولیه دیوارنگاری همزمان با جنگ جهانی دوم و با مشاهده درج نام و نشان گروه‌ها روی دیوارها این شیوه را تبدیل به نوعی بیان هنری کرد. دیوار برلین که سراسر از این آثار پوشیده شده بود یکی از نمونه‌های شاخص و مؤثر گرافیتی در سال‌های آغازین رواج این هنر است.
قانون چه می‌گوید؟
طی سال‌های اخیر در بیشتر کشورها و از جمله ایران گرافیتی یک تخلف بوده و با آن برخورد شده است. براساس نص قانون کشور ما، هرگونه نقاشی‌کردن یا کشیدن هر علامت و تصویر روی دیوارها یا املاکی که متعلق به افراد است بدون جلب رضایت آنان کاری غیرمجاز و جرمی دارای پیگرد قانونی به‌شمار می‌آید. در عین حال این امر در محله‌هایی نظیر شهرک اکباتان تهران گسترش چشمگیری یافته و نمود بیشتری داشته است. پاک کردن این نگاره‌ها از دیوارهای شهر یکی از وظایف کارگران شهرداری است و عمر گرافیتی‌ها چندان زیاد نیست.
هنر خیابانی
برخلاف تصور عموم از گرافیتی، در دنیا این شاخه از دیوارنگاری را یک نوع هنر خیابانی می‌دانند که به‌طور کلی شامل رسم هرگونه اثر هنری از قبیل متن، تصویر و برجسته‌نگاری می‌شود. منظور از هنر خیابانی آن بخش از گرافیک است که در کوچه و خیابان و سطح شهر با آن روبه‌رو می‌شویم. این هنر دارای تاریخچه‌ای بسیار کهن است و ریشه در سنگ‌نوشته‌های تاریخی غارها و کتیبه‌های باستانی یا نقاشی‌های دیواری که در ابعاد گوناگون دیده می‌شود دارد. دیوارنگاری در سال‌های اخیر در قلمرو فرهنگ عامیانه تحول یافته و در شکل‌های متعدد پدیدار شده است. این شکل از هنر خیابانی از حالت رسمی و سفارشی خارج شده و رابط هنرمند با قشر وسیعی از افراد اجتماع به‌عنوان مردم عادی به شمار می‌رود.
گرافیتی در شهرشناسی امروز دنیا نوعی نشانه‌گذاری هدفمند است که به آشکارترین شکل ممکن، جلوه‌گاه انعکاس پسندها و ناپسندهای شهرنشینی می‌شود. این هنر که دیوارها و سطح معابر عمومی را زمینه کار خود قرار می‌دهد از نظر موضوعی عرصه‌های گوناگون فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را دربر می‌گیرد.
رواج گرافیتی میان برخی نوجوانان
هنرمندان گرافیتی عموما نوجوان و جوان هستند؛ افرادی که هنر نگارگری بالایی براساس الگوهای سایز کوچک دارند و سرعت نیز به‌طور معمول چاشنی کار آنهاست. آنان از زمینه واقعی شهری که معمولا دیوارهای عمومی است برای بیان و ایجاد تأثیر استفاده می‌کنند در حالی‌که تبلیغات شرکت‌ها و بانک‌های بزرگ و محصولات مصرفی به‌صورت وسیع به شکل بیلبورد و تابلوهای دیواری و روی بدنه وسایل نقلیه عمومی‌شهری همه جا را پر کرده است. در برابر این تابلوها، گرافیتی یک راه ارتباطی مستقیم میان آن جوان با قشر وسیعی از افراد اجتماع و مردم عادی است. چنین اشخاصی معمولا خودآموخته هستند و این نوع‌نگارگری را از کسی نیاموخته‌اند. آنچه برای آنها مهم است اینکه در کارهای‌شان بیشتر به فرم و زیبایی توجه کنند و اینکه نسبت به کارهای قبلی‌‌شان پیشرفت کرده باشند. از نظر آنها اقدام شهرداری در پاک‌کردن گرافیتی‌شان، نوعی بی‌احترامی است. در کشور ما نیز جوانان کم‌کم به تجربه‌های جدیدی در عرصه‌های نوین نگاره‌های شهری دست یافته‌اند اما آنچه بیش از هر چیز بر در و دیوار شهر تهران و دیگر شهرها به چشم می‌خورد دیوارنگاری‌هایی است که بیشتر سفارشی هستند. شهرداری تهران و سازمان زیباسازی شهری اغلب از محصولات هنری هنرمندان عرصه‌های تجسمی و به‌خصوص نقاشی بهره گرفته و تلاش کرده است دیوارنگاری شهری را به شیوه‌ای زیباشناسانه هدایت کند و آن را در جهت زیباسازی شهر گسترش دهد.
کارشناسان چه می‌گویند؟
پدیده دیوارنگاری از منظر علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی، یک پدیده مهم و قابل پیگیری است و برخی آن را «آرشیو غیررسمی جامعه» می‌خوانند. مسعود کوثری- کارشناس علوم اجتماعی- در کتاب «گرافیتی (رویکردی انتقادی)» در بررسی گرافیتی در ایران و خارج از کشور می‌نویسد: «امروزه دیوارها محل چالش بوده و جوانان هنرمند گرافیتی به‌دنبال سهم کوچکی از دیوارهای شهر هستند تا ایده‌های خود را بیان کنند. در حیات دوگانه برخی محله‌های شهر تهران، دیوارنوشته‌ها مدام نوشته و پاک می‌شوند». کوثری معتقد است که گرافیتی هنری زیرزمینی است که اگر به آن رسیدگی نشود می‌تواند دیوارهای شهر را به محل اعلام‌ها و بیانیه‌ها تبدیل کند. به گفته این کارشناس، برخی محل‌های بازی در مناطق مختلف که در طول سال محل برگزاری مسابقه و در ماه محرم، محل عزاداری‌اند، بسیاری از این گرافیتی‌ها را در خود دارند. حتی برخی از افراد عضو دسته‌های عزاداری، شبانه در این محل‌ها گرافیتی می‌کشند. در حقیقت، گرافیتی، آرشیو غیررسمی جامعه است که از سوی جوانان شکل می‌گیرد اما مراجع رسمی مانند شهرداری تلاش می‌کنند با در اختیار گرفتن دیوارهای شهر در ساختن حافظه جمعی مردم سهیم باشند. همچنین اردشیر میرمنگره- پژوهشگر هنر- گرافیتی را رسانه‌ای می‌داند که در زمان کمی فراگیر شده است. از نظر این کارشناس، گرافیتی امروز شخصیت خودش را پیدا کرده و نمی‌توان آن را نقاشی دیواری یا کاری رسمی و آکادمیک دانست؛ چراکه هنر در هر دوره‌ای برایند آن دوره است.
کاربردهای فراوان گرافیتی
امروزه در کشورهای جهان گرافیتی کاربردهای گوناگونی دارد. از نقش آن در تبلیغات گرفته تا انعکاس مسائل اجتماعی، گرافیتی جایگاه خود را یافته است. در اروپا نیز گرافیتی با مخالفت‌های بسیاری روبه‌رو بود. آخرین قانونگذاری علیه گرافیتی، قانون رفتار ضد‌اجتماعی بود. در سال ۲۰۰۴ کمپین «بریتانیا را پاکیزه نگه‌داریم» به یک فراخوان گسترده مطبوعاتی منجر شد که در آن اعلام شده‌بود از هر طرح پیشنهادی درباره عدم‌مماشات با گرافیتی حمایت خواهد شد و این فراخوان همچنین استفاده از تصاویر گرافیتی در تبلیغات و ویدئوکلیپ‌های موسیقی را محکوم می‌کرد. چندی بعد در کمپینی به نام بریتانیا ۱۲۳نفر از نمایندگان مجلس، منشوری را امضا کردند که بیان می‌داشت: «گرافیتی هنر نیست، جرم است. از طرف موکلم هر کاری بتوانم انجام می‌دهم تا اجتماعم را از شر این مسئله خلاص کنم». همچنین در بیشتر کشورهای آسیایی ازجمله چین و سنگاپور قوانین سختگیرانه‌ای نسبت به گرافیتی حاکم است و به دلیل تنبیهات شدید قانونی، گرافیتی کمتر دیده می‌شود. هنرمندی به نام پیور، روی دیوار بسیاری از کشورهای عربی نقاشی کرده‌است. در سال ۱۹۹۳ در سنگاپور پس از رنگ شدن تعداد زیادی اتومبیل با اسپری‌های رنگ، گرافیتی به موضوعی داغ تبدیل شد.
3نسل گرافیتی‌های ایران
در کشور ما هم طرفداران دیوارنگاری یا گرافیتی هنوز کار خود را انجام می‌دهند. سایت ایران‌گرافیتی در این‌باره می‌نویسد: «15سال از عمر گرافیتی به‌معنای نوین آن در ایران می‌گذرد. در این سال‌ها گرافیتی کشور فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است. آن‌قدر که می‌توان تمام‌قد از کارنامه‌اش در صحنه‌های بین‌المللی دفاع کرد. بسیاری از گرافیتی‌آرتیست‌هایی که متعلق به نسل اول گرافیتی در ایران دانسته می‌شوند هم‌اکنون خارج کار می‌کنند. آنها به‌رغم تمام سنگ‌اندازی‌ها، همه تلاش خود را برای پیگیری و انجام گرافیتی در ایران به‌کار می‌بندند اما پرچمِ گرافیتی را در خیابان‌ها برافراشته نگه داشته‌اند. دسته‌ای دیگر هم با حضور در سرزمین‌های دیگر نام گرافیتی کشور را بر سر زبان‌ها می‌اندازند. آنها هم به سنت گذشتگان پایبندند و هم دنبال تجربه‌های جدیدند. دسته دیگر اما که نسل سوم گرافیتی ایران دانسته می‌شوند این هنر برای‌شان معنای دیگری پیدا کرده که شاید فاصله ایجادشده با نسل‌های قبل، این رویه را به‌وجود آورده باشد. کار این نسل از معیارهای آنچه «گرافیتی» خوانده می‌شود جنبه سرگرمی دارد و شوربختانه گاهی وقت‌ها تبلیغاتی».
چرا گرافیتی؟
کسانی که اثر گرافیتی به سبک نوشتاری یا نمایشی از خود به جا می‌گذارند برای کار خود دلایل و اهداف متفاوتی دارند و یکی از مهم‌ترین این اهداف بیان تأثیری است که زندگی شهری در آنان به‌وجود آورده است. نقاشی دیواری تا حدودی البته از گرافیتی متفاوت است. به هر حال در ایران در دوران انقلاب از شابلون‌های سیاسی استفاده می‌شده است و نقاشی دیواری نیز چه در جریان انقلاب اسلامی و چه بعد از آن به‌عنوان وسیله‌ای قوی برای تفهیم جهان‌بینی به‌کار رفته اما درباره گرافیتی تنها تجربه‌هایی جسته و گریخته داشته‌ایم. برای مثال کارهایی را که «اسنس» در حدود سال ۲۰۰۰ میلادی در اطراف محل اقامتش در یکی از محله‌های تهران انجام داد می‌توان بخشی از نخستین گرافیتی‌های تهران دانست که در اینترنت نمایش داده شد. او که شهروندی ایرانی- آمریکایی ساکن آمریکا بوده و بعد از سال‌ها برای دیدار به ایران بازگشته بوده در مدت چند ماهه اقامتش سعی می‌کند گرافیتی را که در آمریکا یاد گرفته بوده در تهران و در نزدیکی محل زندگی‌اش انجام دهد. بعد‌ها هنرمندانی مثل تنها، کی‌تی، مگوی و اندکی بعد هنرمندانی چون سی کیوان و بیگ چیز نیز در محله‌های غربی تهران مثل شهرک اکباتان شروع به تجربه‌های بومی‌تر گرافیتی کردند. امروزه گرافیتی یا دیوارنگاری در ایران و همین‌طور در تمامی خاورمیانه محبوبیتی رو به رشد یافته و همین امر، بازار پررونقی را برای شرکت‌های تولید‌کننده لوازم به‌وجود آورده است.
آنچه برای طراحان گرافیتی اهمیت دارد این است که در کارهای‌شان بیشتر به فرم و زیبایی توجه کنند و اینکه نسبت به کارهای قبلی‌‌شان پیشرفت کرده باشند. از نظر آنها اقدام شهرداری در پاک کردن گرافیتی‌شان، نوعی بی‌احترامی است. در کشور ما نیز جوانان کم‌کم به تجربه‌های جدیدی در عرصه‌های نوین نگاره‌های شهری دست یافته‌اند اما آنچه بیش از هر چیز بر در و دیوار شهر تهران و دیگر شهرها به چشم می‌خورد دیوارنگاری‌هایی است که بیشتر سفارشی هستند
