عناد مداوم مادام بل با مجتهدی بیدارگر

زکیه عاقلی- تاریخ پژوه

در تاریخ معاصر کشور عراق، نام علمای زیادی از شیعه و سنی ثبت شده که با بصیرت مثال‌زدنی و مواضع ضداستعماری خود، از کیان دین دفاع کرده و به فخر جهان اسلام تبدیل شده‌اند. این علما چه قبل از فروپاشی عثمانی و چه بعد از آن، با حضور استعمارگران انگلیسی در سرزمین اسلام مخالف بوده و علیه آن مبارزه می‌کردند. این رویارویی اما، به‌ویژه بعد از فتوای جهادیه علما رنگ و بویی دیگر گرفت. در آن تاریخ، علمایی چون آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی، آیت‌الله سیدمحمدکاظم یزدی (صاحب عروة)، آیت‌الله شیخ الشریعه اصفهانی، آیت‌الله سیدمحمد سعید حبوبی، آیت‌الله باقر حیدری، آیت‌الله سیدمحسن حکیم، آیت‌الله سیدمحمدعلی بحرالعلوم و یاران‌شان، مجاهدانه در مقابل ارتش تا بن دندان مسلح انگلیس ایستادند و با همراهی عشایر سنی و شیعه و با دادن شهدای بسیار، هم خسارت‌های زیادی به ارتش انگلیس وارد و هم آنها را به پذیرش شروط خود در قرارنامه صلح وادار کردند.
یکی از این علمای بصیر که در همان مقطع فروپاشی امپراتوری عثمانی، نقش مهمی در مبارزه عراقی‌ها با استعمارگران انگلیسی داشت، علامه سید هبه‌الدین شهرستانی بود. وی در سال‌1301قمری - برابر با 1263شمسی و همزمان با اواسط سلطنت ناصرالدین شاه در ایران- در شهر سامرا به دنیا آمد. این عالم نامور عراقی علاوه بر فعالیت‌های علمی و مذهبی، روحیه‌ای شدیدا ضداستعماری داشت و تحت‌تأثیر تفکرات سیدجمال‌الدین اسدآبادی، سخت طرفدار وحدت امت اسلام در برابر دشمنان بود. علامه شهرستانی برای ایجاد وحدت میان همه علمای اسلام (چه شیعه و چه سنی)، سفرهایی به ایران، بحرین، یمن، هندوستان و... داشت. او در این سفرها ضمن یادآوری توطئه‌های دشمنان اسلام، اهمیت وحدت امت اسلام را در برابر استعمارگران، به مردم مسلمان کشورهای مختلف گوشزد می‌کرد و قاعدتا به‌دلیل همین رویکرد نیز مورد غضب انگلیسی‌ها واقع شده بود.
مبارزات سیاسی و فرهنگی علامه سیدهبه‌الدین شهرستانی در عراق اما مصادف شده بود با حضور یک جاسوس زبردست انگلیسی به نام «گرترود مارگریت لوسین بل» معروف به مادام بل. او که به ظاهر باستان‌شناس، قوم‌شناس و ادیب بود، در واقع در استخدام رسمی وزارت امورخارجه انگلستان قرار داشت. این جاسوس انگلیسی در ماجرای جنگ جهانی اول، با همراهی «تی.ای.لورنس» و «سر پرسی کاکس»، طوایف جزیره‌العرب را ضد‌دولت قدرتمند عثمانی متحد کرد و با تجهیز آنان به انواع سلاح، شورش بزرگی را طراحی کرد. هدف از این شورش، تجزیه امپراتوری عثمانی و استعمار مستقیم کشورهای کوچک و تازه تاسیس اسلامی بود. مادام بل طایفه هاشمی را، از حجاز به اردن کوچ داد و امیران این طایفه را، به پادشاهی دو کشور تازه تاسیس اردن و عراق رساند. انگلیسی‌ها به‌دلیل نقشی که گرترود بل در روی کارآوردن بسیاری از شاهان و شاهزادگان در عراق پس از جنگ جهانی اول داشت، به او لقب بانوی «پادشاه ساز» و «مادر عراق» را هم داده‌اند! در آن شرایط دولت استعمارگر انگلیس، هنگامی که علامه شهرستانی با بصیرت و عملکرد خردمندانه خود، نقشه‌های آنان را خنثی می‌کرد، ایشان را دستگیر و زندانی کرد. زندانی‌کردن علامه توسط انگلیسی‌ها، موجب بلند‌شدن فریاد اعتراض علما، روسای قبایل و عشایر عراق شد و از آنجا که محبوبیت علامه و یاران او در میان مردم بالا بود و انگلیسی‌ها زمینه‌های شورش مردم در شهرهای مختلف عراق را مشاهده کردند، مجبور شدند حکم عفو ایشان را صادر کنند. البته در مقابل علامه نیز پس از حکم عفو و آزادی از زندان، بیکار ننشست و مبارزات خود را در قالب مجلس شیعیان جعفری عراق ادامه داد. با این همه درست در آن مقطع، مشکلی برای چشمانش ایجاد شد که برای درمان، به بیمارستانی در بغداد رفت. دکتر طوبالیان، پزشک معالج او، توصیه به عمل جراحی کرد و چون عمل جراحی انجام شد، به جای برطرف‌شدن درد ساده چشم، دیدگان ایشان نابینا شد! اما این همه ماجرا نبود، چه اینکه کمی بعد پرستاری به دیدار علامه آمد و درحالی‌که اشک می‌ریخت، خبر از توطئه «مادام بل» برای نابینا‌شدن علامه داد! او اظهار داشت که شاهد بوده، مادام بل در مکالمه‌ای با دکتر طوبالیان، به وی دستور می‌دهد که باید عمل جراحی چشم علامه با ناکامی مواجه شود! البته علامه سیداحمد اشکوری و علامه سیدعبدالستار حسنی هم، خود این مطلب را از زبان استاد خویش شنیده بودند.
داستان این واقعه تلخ تاریخی و توطئه انگلیسی‌ها در نابیناکردن علامه سیدهبه‌الدین شهرستانی، در مقدمه کتاب «از دجله تا گنگ» که دربردارنده یادداشت‌های سفر علامه‌هبه‌الدین شهرستانی است، به شکل کامل آمده تا در تاریخ مجاهدت مستمر علمای اسلام و نیز تبهکاری و جنایات دولت انگلستان، برای آیندگان ثبت شده باشد.