یک کلاغ- چهل کلاغ شبکه‌های اجتماعی

هجوم اخبار و اطلاعات گوناگون و متنوع و بیشتر بدون منبع در شبکه‌های اجتماعی باعث‌شده است تا همه ما در معرض انواع و اقسام شایعات قرار بگیریم؛ شایعاتی که ظاهری حقیقی دارند اما در نهان اعتماد ما را هدف گرفته‌اند. این خبرهای نادرست از چگونگی خاصیت گیاهان و میوه‌ها و... تا چگونگی پرورش فرزند در دنیای کنونی و اخبار سیاسی و اجتماعی و گاهی هم نقل قول‌هایی از بزرگانی است که شاید روح‌شان از حرف‌هایی که از آنها نقل می‌شود هم خبر نداشته باشد را شامل می‌شود. برای همه ما پیش آمده که خبر یا مطلبی را که در یکی از گروه‌های خانوادگی و دوستانه و... می‌بینیم بدون توجه به صحت و سقم‌اش، برای دیگران می‌فرستیم. گاهی تعداد این خبرها آن‌قدر بالاست که در بالای خبر در واتساپ عبارت «باز ارسال شده به دفعات زیاد» نمایش داده می‌شود و همان خبر بارها و بارها توسط افراد مختلف برایمان فرستاده می‌شود؛ خبری که ممکن است بعد از خواندن آن، دیگر اعضا نیز برای دوستان و آشنایانشان ارسال کنند و در عرض چند دقیقه مطلبی که مشخص نیست صحت داشته باشد صدها کیلومتر را درنوردد و دهان به دهان بچرخد. کار تا جایی پیش رفته که در برخی شبکه‌های اجتماعی گروه‌هایی با عنوان تکذیب شایعات تشکیل شده و اخبار شایع شده را رصد و درباره آن توضیحاتی ارائه می‌کنند. اما باید چه کنیم که شبکه‌های اجتماعی نتوانند با بمباران شایعاتی به‌خصوص در گروه‌های دوستانه و خانوادگی ما را هدف حملات خود قرار دهند. این نکته را نباید از نظر دور داشت که شایعات الزاما تکذیب نمی‌شوند و حتی ممکن است مدتی بعد تأیید هم بشوند اما با وجود این تا زمانی که تأیید این اخبار را نشنیده‌ایم باید آنها را به‌حساب شایعه بگذاریم. چرا که شایعه‌ها رنگ و بوی حقیقت دارند و براساس همین حقایق اطلاعات منتشر شده را قضاوت می‌کنیم.

در زمان همه‌گیری ویروس کرونا شایعه‌ای در شبکه‌های اجتماعی دست به‌دست می‌شد که توصیه کرده بود خوردن الکل (اتانول) با ایجاد ایمنی در بدن می‌تواند مانع از ابتلا به کرونا شود. همین شایعه کافی بود تا تعداد زیادی از افراد بدون توجه به صحت و سقم این شایعه، ‌جان خود را با خوردن الکل از دست بدهند. همینطور شایعاتی مثل آلودگی آب آشامیدنی به ویروس وبا، ورشکسته‌شدن فلان بانک، کشته‌شدن فردی معروف، توزیع گوشت الاغ و سگ در قصابی‌ها و... امثال این شایعات مشتریانی دارند که مشتاقانه آنها را باور می‌کنند و بلافاصله هم به اشتراک می‌گذارند. حتی برخی مواقع نیز بنا به تشخیص خودشان مواردی را به اصل موضوع اضافه یا کم می‌کنند. اینجاست که اهمیت سواد رسانه‌ای رخ می‌نماید.

باسواد باشید
داشتن سواد رسانه‌ای یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای در امان‌ماندن از انفجار شایعات در دوران انقلاب اینترنت است. یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای تشخیص اخبار جعلی و دروغ در شبکه‌های اجتماعی جست‌وجوی اصل خبر در موتورهای جستجوگر معتبر است. با این کار به راحتی متوجه می‌شوید خبری که در کسری از ثانیه در تمام شبکه‌های اجتماعی دست به‌دست می‌شود مربوط به چه زمانی است، در چه تاریخی منتشر شده و منبع آن چیست و آیا قابل اعتماد هم هست یا نه؟ گاهی شایعات منتشر شده از برخی خبرگزاری‌های بزرگ دنیا و یا کشورمان نقل می‌شوند که با یک جست‌وجوی ساده می‌توان از صحت و سقم آن مطلع شد. اگر خبری را دیدید که منبع مشخصی ندارد و صرفا با نام دکتر فلان و یا فلان خبرگزاری و... منتشر شده بهتر است ابتدا به منبع و یا نویسنده آن دقت کنید و ببینید منبع مطمئن دیگری همچون خبرگزاری‌های مطمئن دیگری هم آن را منتشر کرده‌‌اند یا نه؟ با وجود این مراقب باشید که نخستین نتایج جست‌وجو همیشه دقیق‌ترین نیستند. نخستین نتایج جست‌وجوی اینترنتی معمولا چیزهایی هستند که با کلیدواژه جست‌وجوشده ارتباط بیشتری دارند. شایعات به آسانی آب‌خوردن منتشر می‌شوند، چرا که بازنشر آنها در شبکه‌های اجتماعی بسیار سریع و گسترده است، ضمن اینکه در فضای مجازی کنترل مستقیمی بر محتواهای تولید و منتشر شده وجود ندارد و هر کاربر می‌تواند تولیدکننده محتوا و نشر‌دهنده آن باشد، بی‌آنکه صلاحیت تولید پیام را داشته باشد.

رژیم خبری بگیرید
برای اینکه به یک قربانی چشم و گوش بسته در فضای مجازی تبدیل نشوید و فردی نباشید که در میان اقوام و آشنایان به منتقل‌کننده اخبار دروغ شناخته شوید، کافی است مدت کوتاهی رژیم خبری بگیرید. همه ما روزانه در معرض بمباران خبری شبکه‌های اجتماعی هستیم و حداقل روزانه ده‌ها خبر را در شبکه‌ها رصد می‌کنیم بدون اینکه از منبع آنها آگاه باشیم. این رصدکردن اخبار تا جایی پیش رفته که صبح‌ها به محض بیدارشدن از خواب ابتدا شبکه‌های خبری را باز می‌کنیم تا از خبرهای روز عقب نیفتیم و بعد برخی خبرهایی که به‌نظرمان جالب آمده را برای بقیه ارسال می‌کنیم. بعضی اوقات هم نقل‌قول‌هایی از برخی افراد مشهور منتشر می‌شود که روح آن مرحوم هم از سخنانی که از او نقل می‌شود خبر ندارد اما این نقل قول به قدری همه‌گیر شده که حتی اگر خود آن مرحوم هم سر از خاک بردارد و مدعی شود که این نقل قول از او نیست هیچ‌کس باور نمی‌کند.

مکث
به تصاویر اعتماد نکنید
گاهی اوقات شایعات در قالب عکس و تصاویر جعلی به خورد مخاطب داده می‌شود اما فقط تعداد کمی از افراد هستند که قادر به تشخیص جعلی‌بودن خبرها هستند. گاهی هم یک عکس واقعی در کنار یک خبر جعلی قرار می‌گیرد و به خواننده اینگونه القا می‌شود که خبر و عکس به هم ربط دارند. بهترین راه برای تشخیص منبع عکس‌های خبری و مطابقت آن با واقعیت، ابزارهای جست‌وجوی گوگل است؛ چرا که این روزها نرم‌افزارهایی به بازار آمده‌اند که به راحتی چهره افراد را جایگزین چهره‌های دیگر می‌کنند و به مخاطبان اینگونه القا می‌کنند که عکس واقعی است. گاهی حتی بخش‌هایی ناقص از صحبت‌های افراد یا بخشی از عکس یا فیلم منتشر می‌شود و ما را در مورد موضوعی به اشتباه می‌اندازد و به قضاوت‌های اشتباه وادارمان می‌کند. فراموش نکنید بیشتر سایت‌ها برای بالارفتن تعداد مخاطبانشان از ترفندهای شیطنت‌آمیز استفاده می‌کنند. مثلا بخشی از حرف‌ها و اخبار را که به موضوع اصلی ربطی ندارد بزرگ می‌کنند تا مخاطب ترغیب شود روی آن مطلب کلیک کند و آن را بخواند.