قبله شهر

مهدی باقری

هر شهر دارای دو وجه عام است که از آن دو می‌توان به ساختار سخت و ساختار نرم یاد کرد. ساختار سخت یا همان ساختار فیزیکی و کالبد شهری، در یک هماهنگی با ساختار نرم یا روح و فرهنگ حاکم بر افراد جامعه ایجاد می‌شود. یعنی ورای ساختار سخت شهر و کالبد آن، روح و ارواح جمعی وجود دارد که دارای احساسات و عواطف و عقلانیت و هدف نیز هست. در نتیجه نظام شهری از یک سو تجسد روح جمعی انسان‌هایی است که در آن شهر می‌زیند و از سوی دیگر همین نظام شهری بر ارواح جمعی افراد و شهروندان اثرگذار است. به دیگر بیان رابطه میان این دو ساختار، همانند رابطه ریشه درخت با شاخ و برگ آن است. بدین‌صورت که «ریشه درخت» مواد غذایی را از زمین دریافت کرده و به شاخ و برگ می‌رساند و شاخ و برگ نیز اکسیژن مورد نیاز درخت را از هوا و فضا دریافت  کرده و به ریشه منتقل می‌کند. به همین گونه ساختار سخت متأثر از روح و فرهنگ حاکم بر جامعه یا ساختار نرم شهری است و مطابق با «قبله فرهنگی» خود را شکل و توسعه می‌دهد و از سوی دیگر، ساختار سخت نیز بر پاره‌ای از مؤلفه‌های روح و فرهنگ حاکم بر جامعه اثرگذار است. همانگونه که برای شناخت نوع یک درخت به شاخ و برگ و ساخت فیزیکی آن نگاه می‌کنند، شناخت روح جمعی و ساختار نرم شهر نیز از ظاهر شهر و ساختار و کالبد آن مشخص می‌شود. یعنی می‌توان از تجلیات عینی شهر به فرهنگ و اندیشه و حتی بنیان‌های فلسفی موجود در آن شهر پی برد. به عقیده برخی از اندیشمندان آنچه در ساختار شهری اثرگذار است، فرایند نیاز و ارضاست. فرایندی که ساختار شهری اعم از «ساختار سخت یا کالبد شهر» و «ساختار نرم یا روح شهر» می‌کوشد آن را به شکل مطلوب خود تأمین  کند. در نتیجه همه ارکان شهر به‌صورت هماهنگ این هدف را تعقیب می‌ کند. از این‌رو هر شهر دارای یک قبله است که تمام مناسبات شهر و شئون خرد و کلان زندگی بشر مبتنی بر آن قبله شکل می‌گیرد که باید آن را جدی انگاشت.