دولت- شهر پیامبر

دولت- شهر پیامبر اسلام اصطلاحی است که به جامعه سیاسی جدیدالتاسیس مسلمانان در شهر یثرب اطلاق می‌شود. این نوع از ساخت سیاسی/حقوقی متعاقب هجرت پیامبر اسلام(ص) به آن شهر شکل گرفت و به همین لحاظ در تاریخ اسلام با عنوان شهر پیامبر، مدینه‌النبی، شهرت یافت. در این نوشته کوشش شده است بدون تأیید یا رد، صرفا گزارش و تحلیل مرحوم داود فیرحی را درباره دولت-شهر پیامبر مورد بررسی قرار دهیم. گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که پیامبر(ص)  از همان ابتدا در اندیشه تاسیس یک جامعه اسلامی با تمام لوازم و الزامات سیاسی- نظامی آن بود. به همین دلیل با تحلیلی که از اوضاع یثرب داشت به چند اقدام مهم و تعیین‌کننده خطر کرد که به 2مورد آن خواهیم پرداخت: 1) اقدامات اولیه. 2) بنیان دولت- شهر مدینه.

1- اقدامات اولیه
الف) تعیین نقیبان
نخستین اقدام سیاسی-فرهنگی پیامبر(ص)  پس از پیمان عقبه دوم، تعیین نقیبان دوازده‌گانه از مسلمانان یثرب به‌منظور گسترش نفوذ اسلام در این منطقه بود. پیامبر(ص)  اسلام بی‌آنکه خود کسی را تعیین کند، از یثربیان حاضر در عقبه خواست تا 12نماینده را به‌عنوان سرپرست قوم خود معرفی کنند.

ب) هجرت
پیامبر اکرم(ص)  به تمامی مسلمانان دستور داد تا به سمت یثرب هجرت کنند و صاحبان نظر این امر را به‌عنوان یک دستور شرعی تلقی کرده‌اند. هجرت مسلمانان مکه، نقطه عطف مهمی در تاریخ اعتقادی-سیاسی اسلام به‌حساب می‌آید. آنان در مکه، خاندان و دیار و دارایی و ارزاق خود را فقط با توکل به خدا و به امید رضای او رها کردند و فقط تعداد اندکی موفق شدند که بخشی از دارایی منقول خود را به مدینه برسانند. اما با این حال دستور هجرت با همه تبعات و مشکلاتی که برای مهاجران و مردم یثرب داشت از دیدگاه آینده تمدن اسلامی ضروری می‌نمود؛ چرا که پیامبر(ص)  و دیگر مومنان با هجرت به مدینه از مرحله تبلیغ و دعوت، به مرحله تاسیس دولت اسلامی منتقل می‌شدند. هجرت بدین‌سان، گامی اساسی در تاسیس جماعت اسلامی شمرده شده و جمعیت از ارکان عمده برای هر دولتی تلقی می‌شود. دانشمندان علم سیاست معمولا عناصر چهارگانه‌ای برای دولت درنظر می‌گیرند که عبارت است از: جمعیت، سرزمین، حکومت و حاکمیت. به‌نظر می‌رسد که دولت-شهر پیامبر با تکیه بر مفهوم هجرت درصدد تامین نخستین عنصر اساسی یعنی جمعیت بوده است؛ جمعیت یا جماعتی که به‌خاطر تعلقات اعتقادی، «امت» نامیده می‌شود.

ج) نظام برادری
مسلمانان مهاجر، ظاهرا در اوایل زندگانی خود در مدینه، علاوه بر مشکلات مالی، با برخی دلتنگی‌های عاطفی و نیز ناراحتی‌های ناشی از تغییر آب و هوا مواجه بودند. پیامبر اسلام(ص)  دعا کرد که خداوند حب مدینه را نیز همانند مکه در دل مهاجران قرار دهد. اعلام پیمان اخوت نیز در راستای تخفیف همین مشکلات و دلتنگی‌ها بود. این پیوند با پیمان هجرت مهاجران و نیز پیمان حمایت‌های انصار مدینه تفاوت داشت، زیرا براساس آن، روابط اجتماعی عمیق‌تر میان آنان به‌وجود می‌آمد. [در واقع پیامبر اکرم(ص)  درصدد ایجاد نظام جدیدی از روابط میان افراد امت بودند که مطابق الگوی توحیدی و رسالت خودشان بوده است و مرز معینی با روابط قبیله‌ای در دوران جاهلیت داشت.]

د) بنای مسجدالنبی
تاسیس و بنای مسجد یکی از نخستین اقدامات پیامبر اسلام(ص)  در مدینه شناخته می‌شود که در ماه‌های اول هجرت انجام یافته است. مسجد پیامبر(ص)  که در مرکز مدینه بود، مکان نماز و مرکز حکومت حساب می‌شد. رسول خدا(ص)  نمازهای پنج‌گانه را به همراه صحابه در آنجا برگزار می‌کرد، از همان‌جا به اداره امور مسلمانان و جامعه مدینه می‌پرداخت، به ارسال نیروهای نظامی و پذیرش نمایندگان قبایل اقدام  و قضاوت می‌کرد و خصومت‌ها و منازعات بین مردم را حل و فصل می‌کرد. به علاوه مسجد پیامبر(ص)  به‌تدریج به مرکز علمی و فرهنگی بدل شد، دارالشورای مسلمانان در امور عمومی و جنگ و صلح شد. در عین حال مرکزی اجتماعی برای رسیدگی به نیازمندی‌های نیازمندان بود. از این حیث، «مسجد»، «نهاد عمومی» در جامعه اسلامی و رکن اساسی از ارکان دولت پیامبر بود؛ مؤسسه‌ای بزرگ که شامل فعالیت‌های دینی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و آموزشی گسترده می‌شد. [گفته‌شده که ساختمان مسجد پیامبر(ص)  در عین کارکردهای متعدد و متکثر، بسیار ساده بود و از گل و سنگ تشکیل شده بود.]

2- تاسیس دولت-شهر مدینه
یثرب شهری بود متشکل از عناصر و قبایل مختلف که هیچ نظامی آنان را به یکدیگر پیوند نمی‌داد و وحدت و وفاقی میان آنها شکل نمی‌گرفت. مهم‌ترین تلاش پیامبر(ص)  تنظیم روابط اجتماعی مدینه در سایه دین جدید و در چارچوب یک دولت واحد بود. پیامبر(ص)  در راستای این مهم، علاوه بر اقدامات مقدماتی از قبیل پیمان عقبه، وجوب هجرت، نظام برادری و سرانجام تاسیس نهاد مسجد، به بنیان دولت‌-شهر مدینه‌النبی اقدام کرد.
گام اساسی در مسیر ایجاد دولت-شهر، تدوین صحفه‌النبی بود که کارکرد قانون اساسی برای مدینه داشت. بخش‌هایی از این صحیفه مربوط به مسائل داخلی مدینه‌النبی، قسمتی مربوط به سیاست خارجی و اشاراتی نیز درباره حقوق مدنی قبایل و افراد هم‌پیمانان آنان است. مجموعه این اشارات ساخت اولیه دولت-شهر مدینه را تاحدودی توضیح می‌دهد.

الف) ظهور یک «امت»
در آغاز صحیفه پیامبر اکرم(ص)  آمده است: این نوشته محمد(ص) است در میان مومنان از قریش و مردم یثرب و هرکسی که از آنان پیروی کرده و به آنان ملحق شد و همراهشان جهاد کند. آنها «امت واحده» هستند. بنابراین از آغاز بر یک مفهوم اساسی که پایه دولت اسلامی را تشکیل می‌دهد، تأکید شده است. مفهوم «امت» در قانون اساسی مدینه، مفهومی «سیاسی» است زیرا فراتر از اشتراکات و تعلقات اعتقادی مسلمانان، از این حیث که بر بنیاد «قراردادی اجتماعی» استوار است، «قبایل یهودی» و هم‌پیمانان آنها و نیز «مشرکان» مشمول صحیفه پیامبر را نیز شامل می‌شود.

ب) پیدایش حرم: مرزهای جغرافیایی مدینه‌النبی
در یکی از بندهای قانون اساسی مدینه آمده که داخل شهر یثرب برای اهل این صحیفه منطقه امن و حرم است. سپس نقل شده که پیامبر(ص)  با نشانه‌گذاری بر کوه‌های اطراف مدینه، مرز جغرافیایی حرم را معین کرده است. حرم در مقابل «حل» قرار داشته و شامل محدویت‌ها و احکامی است مانند ممنوعیت جنگ و خونریزی (غیر از وضعیت دفاعی)، منع قطع درختان حرم، عدم‌تعدی به کسانی که پناهنده حرم شده‌اند، حرمت مسافران، قصاص غیراقتل، منع ضرب غیرضارب و... که موجبات امنیت درون حرم را تدارک می‌دیده است.

ج) استقلال داخلی قبایل
صحیفه پیامبر(ص)  واحدهای قبیلگی آن روز مدینه را به رسمیت شناخت و استقلال در سنن و رسوم داخلی (ربعه) مانند حق پناهندگی و دیه مشترک این واحدها را تضمین کرد. بدین سان نوعی نظام سیاسی طراحی شد که در عین انسجام کلی بر استقلال داخلی واحدهای تشکیل‌دهنده امت تأکید داشت.

د) توجه به فردیت
مفهوم «امت» و نیز تضمین رسمی «روابط قبیله» در نظام‌نامه پیامبر به‌معنای محو شخصیت و هویت فرد نیست بلکه آزادی، برابری حقوقی افراد امت و مسئولیت‌های فردی از وجوه برجسته صحیفه پیامبر است. در بخشی از صحیفه آمده که فرودست‌ترین مسلمانان می‌تواند از جانب سایر مسلمانان تعهد کند که کافران را پناه دهد. این بند درحالی است که براساس سنن جاهلی فقط اشراف قبایل حق جوار و امان داشتند نه دیگران.

ه) حاکمیت
حاکمیت را معمولا یکی از ارکان هر دولت دانسته‌اند. منظور از حاکمیت البته انحصار مشروع قدرت است که قوانین یک جامعه را وضع، تفسیر، اجرا و تغییر می‌دهد. در صحیفه مدینه حداقل در 5مورد به مسئله حاکمیت خداوند اشاره شده و در 2مورد داوری نهایی را به‌عهده خدا و رسول خدا(ص)  گذاشته است. پیامبر(ص)  مرجع و داور همه گروه‌ها در اختلافات بود.

و) قانون
قانونگذاری سیاسی، مالی، قضایی، مدنی و عبادی از اهم اقداماتی بود که در مدینه‌النبی و بیشتر در قالب آیات مدنی قرآن و اقدامات پیامبر(ص)  انجام گرفت. این آیات در حوزه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی به‌تدریج هویت مستقل  جامعه اسلامی را شکل داد.