نگاه به همسایگان؛ آغاز دیپلماسی منطقه‌ای

حمیدرضا بوجاریان- خبر‌نگار

در یک‌سالگی عمر دولت سیزدهم، نگاه دولت به توسعه روابط با کشورهای همسایه و تقویت روابط با این کشورها با هدف کاهش تبعات ناشی از تحریم‌ها و نیز تقویت حوزه نفوذ کشور بوده است. برای واکاوی عملکرد دولت در این بخش نگاهی به گذشته روابط ایران با کشورهای منطقه و تفاوت آن با امروز داشته‌ایم.
ماجرای برجام که در دستور کار دولت تدبیر قرار گرفت، همسایگان ایران در نگاه دولتمردان جایگاه کمرنگی یافتند. نادیده‌انگاری همسایگان و تمایل شدید به غرب کار را به جایی رساند که روحانی در 8سال ریاست‌جمهوری خود حداقل رفت‌وآمد را با شرکای سنتی اقتصادی - سیاسی ایران داشت. این روند خصوصا در سال‌های پایانی دولت تدبیر و امید که با روی کار آمدن ترامپ همراه بود و منطق حکم می‌کرد ایران با همسایگانی که روابط دیرینه‌ای با آنان دارد روابط خود را بیش از پیش توسعه دهد نیز تغییر نکرد. انتظار این بود که با خروج آمریکایی‌ها از برجام، دولت سیاستی نزدیک‌تر به همسایگان را دنبال کند و شرکای سنتی خود را در بحبوحه فشارهای واشنگتن به تهران حفظ کند. با این حال، دولت وقت تمایلی به اصلاح نگاه از غرب به منطقه نداشت. آمارهای منتشرشده از رفت‌وآمدهای سیاسی دولت روحانی نشان می‌دهد، دولت وقت همسایگان را نادیده گرفته است. براین اساس، عراق به‌عنوان مهم‌ترین مقصد کالاهای ایرانی و متحد تهران تنها یک‌بار شاهد حضور رئیس‌جمهور اسلامی ایران بود. وضعیت دیگر شرکای اقتصادی و سیاسی هم دست کمی از عراق نداشت. گرچه رئیس دولت وقت، چند سفر نیز به دیگر کشورهای همسایه انجام داد، اما رهاورد این سفرها برای کشور چیزی شبیه هیچ بود. در سایه توجه صرف دستگاه سیاست خارجی دولت تدبیر و امید به برجام و وقت‌گذرانی وزیر وقت امور خارجه در کشورهای غربی، کشورهایی مانند کویت و عمان یکی، دوبار میزبان رئیس‌جمهور وقت ایران بودند. وزیر وقت خارجه تلاش می‌کرد به غرب نزدیک شود و دروازه‌های واردات محصول از این کشورها را روی ایران باز کند تا شاید برجام در چشم مردم بهتر و بیشتر دیده شود. بی‌توجهی به ظرفیت کشورهای همسایه در حالی رخ می‌داد که براساس سند چشم‌انداز افق 1404، ایران باید با کشورهای همسایه خود بالاترین سطح روابط سیاسی – اقتصادی را برقرار می‌کرد. حضور نیافتن در کشورهایی مانند امارات و تقلیل روابط با این کشور در تهران را شاید بتوان نقطه اوج ناکارآمدی دستگاه دیپلماسی کشور و بی‌توجهی به همسایگان دانست. براساس گزارش گمرک ایران، تراز تجاری در دولت حسن روحانی از نزدیک به 31میلیارد دلار در ابتدای دوره فعالیت دولت یازدهم به کمی بیش از 3میلیارد دلار در پایان دوره دوازدهم کاهش یافت؛ کاهشی شدید که دود آن به چشم مردم  رفت.

تغییر سیاست خارجی به نفع مردم
وضعیت اسفبار ارتباط با همسایگان به‌گونه‌ای بود که بازارچه‌های مرزی که روزگاری محل رفت‌وآمد تجار و بازرگانان و نیز محلی برای دیدارها و رایزنی‌های سیاسی میان مقامات محلی ایرانی و طرف‌های خارجی بود، یکی پس از دیگری تعطیل می‌شدند. پیامد این تعطیلی‌ها، بیکاری گسترده و ایجاد ناامنی در مناطق مرزی کشور شد؛ مسئله‌ای که با وزیدن موسم انتخابات ریاست‌جمهوری دوره سیزدهم ابراهیم رئیسی روی آن دست گذاشت. بازگشایی بازارچه‌های مرزی وتقویت روابط با همسایگان باز‌کننده گره مشکلات امنیتی – سیاسی و نیز اقتصای ایران در دوران تحریم دانسته شد. پس از انتخابات و با روی کارآمدن رئیسی، او تاجیکستان را مقصد نخستین سفر خارجی خود کرد؛ سفری که پای ایران را به اجلاس شانگهای و به تبع آن، ورود اقتصاد کشور به بازار بکر کشورهای عضو این پیمان باز کرد؛ موضوعی که وزیر خارجه دولت روحانی با وجود همه تلاش‌هایی که برای تحقق آن انجام داد در رسیدن به آن ناکام مانده بود. شعیب بهمن، کارشناس مسائل اوراسیا حضور رئیسی در این اجلاس را فرصتی قابل توجه برای پیشبرد سیاست خارجی دولت جدید ایران می‌داند و به همشهری می‌گوید: «نزدیکی ایران به کشورهای عضو سازمان شانگهای می‌تواند یک پیام جدی به طرف‌های غربی مبنی بر اینکه ایران قصد دارد سیاست نگاه به شرق و اولویت همکاری با همسایگان را به شکل جدی دنبال کند، باشد. او حرفش را اینطور ادامه می‌دهد: «این سفر برای غربی‌ها این پیام را داشت که سیاست اعمال فشار و در انزوا قرار دادن ایران، سیاستی شکست خورده است.» مجتبی شاکری، فعال سیاسی هم درباره اهمیت عضویت ایران در پیمان شانگهای می‌گوید: «ارتباطاتی که با سازمان شانگهای، روسیه و چین داریم می‌تواند برای ما بسیار ارزشمند باشد؛ به همین دلیل باید بابت این کار بزرگ به دولت سیزدهم «دست‌مریزاد» گفت.» رئیسی اما به روسیه، ترکمنستان، قطر، عمان و برای بار دوم به ترکمنستان برای شرکت در اجلاس روسای کشورهای ضامن آستانه سفر کرد. رهاورد این سفرها زود خود را نشان داد. دولت امارات که 7سال در حد کاردار فعالیت سیاسی داشت ، سفیر خود را راهی تهران کرد.

پیامدهای دیپلماسی منطقه‌ای دولت
تراز تجاری کشور بعد از مدت‌ها مثبت شد و کشورهای همسایه مقصد کالاهای صادراتی ایران شدند. بازارچه‌های مرزی رونق گرفت و برای محصولات مانده در کارخانه‌ها بازارهای مصرف تازه‌ای پیدا شد. سیدمحمد حسینی، معاون پارلمانی رئیس‌جمهور درباره پیامد سفرهای خارجی رئیس دولت سیزدهم می‌گوید: «سفرهایی که رئیس‌جمهور انجام می‌دهد جنبه اقتصادی بسیار پررنگی دارد و همه نتایج و عایدات اقتصادی آن برای کشور است. اینکه در سفر رئیس دولت قرارداد منعقد می‌شود تنها بخشی از کار است و مدیران اقتصادی و بخش خصوصی باید فعالانه مسائل را پیگیری کنند تا به نتیجه برسند.» ماجرای دیپلماسی منطقه‌ای که ابراهیم رئیسی در تبلیغات انتخاباتی خود از آن یاد کرده بود، در بسیاری از موارد به بار نشسته‌ است. تقویت پایه‌های روابط اقتصادی ایران با همسایگان عملا منجر به تقویت روابط سیاسی با این کشورها شده است و وعده‌ای دیگر از وعده‌های دولتی که خود را «صادق الوعد» می‌خواند، محقق شده است.