چرخش اردوغان به سمت دمشق

از سه‌شنبه گذشته که بخش‌هایی از شمال سوریه هدف حملات توپخانه‌ای نیروهای نظامی ترکیه قرار گرفت، ترکش‌های این عملیات نظامی هنوز داغ است. وقتی خبر بمباران اهدافی در خاک سوریه از سوی ارتش ترکیه اعلام شد، منابع مختلف خبری در دو طرف آمار متناقضی از تلفات این عملیات اعلام کردند؛ به‌گونه‌ای که آمار قربانیان بین 3 تا 17نفر اعلام شد. ساعاتی بعد مشخص شد که نیروهای‌ ترکیه 3منطقه مختلف شمال سوریه را هدف قرار داده‌اند و از این‌رو آمار این عملیات‌ها متفاوت است. اکنون حتی مشخص شده که حمله نظامی اخیر ترکیه علیه شمال سوریه بسیار فراتر از یک بمباران بوده است. روزنامه العربی جدید در گزارشی نوشته که همزمان با این عملیات، بخشی از نظامیان ترکیه وارد مناطقی از شمال سوریه شده‌اند؛ مناطقی که گفته شده تحت کنترل نیروهای مخالف بشار اسد مورد حمایت ترکیه قرار دارند. چشم امید این نیروها به رجب طیب اردوغان است اما او این روزها در کاخ ریاست‌جمهوری «آک سارای»، مواضعی متفاوت از گذشته را در ارتباط با دولت سوریه دنبال می‌کند.

شوک اردوغان به معارضان
اردوغان تاکنون مهم‌ترین متحد نیروهای معارض سوریه در برابر بشار اسد بوده و از آغاز جنگ در سال 2011این نیروها را مورد بیشترین حمایت‌های سیاسی و فراتر از آن حمایت‌های لجستیکی-تسلیحاتی قرار داده است. اما طی چند ماه گذشته اردوغان و اعضای دولت او سخنان متفاوتی را درباره سوریه بر زبان می‌آورند. درحالی‌که ترکیه تا‌کنون به ندرت درباره حضور نیروهای آمریکایی در شمال سوریه موضع‌گیری کرده، اما برای نخستین بار اردوغان ماه گذشته خواستار آن شد که نظامیان آمریکایی از این کشور خارج شوند. این در حالی است که اردوغان پیش‌تر حضور نیروهای آمریکایی در شمال شرق سوریه را با هدف مبارزه با داعش ضروری عنوان کرده بود. برای مخالفان بشار اسد که یک چشم‌شان به ترکیه و چشم دیگرشان به حضور نظامیان آمریکایی با هدف یکسره کردن کار دولت بشار اسد در دمشق است، درخواست اردوغان عجیب به‌نظر می‌رسد. معارضان سوریه‌ای به‌ویژه آنجا بیشتر حیرت زده شدند که مولود چاووش اوغلو، وزیرخارجه ترکیه، هفته گذشته از دیدارش با وزیر امور خارجه سوریه و اعلام حمایت ترکیه از آشتی در سوریه خبر داد و گفت: «ما باید به نوعی، بین معارضان و نظام سوریه مصالحه برقرار کنیم.»
برای معارضانی که از حدود 10سال پیش از دولت اردوغان چیزی جز لزوم سرنگونی دولت بشار اسد در دمشق نشنیده بودند، سخنان چاووش اوغلو مبنی بر مصالحه با دولت اسد، بزرگ‌ترین ضربه به شمار می‌رود. حتی این سخنان با موجی از اعتراضات علیه ترکیه در میان معارضان منجر شد.

مصالحه به جای سرنگونی
همه نشانه‌ها حکایت از آن دارد که دولت اردوغان درباره سوریه تصمیم خود را گرفته است. نه فقط سخنان اردوغان و چاووش اوغلو بلکه حتی در داخل ترکیه نیز «دولت باغچه‌لی» رئیس حزب حرکت ملی، که مهم‌ترین متحد سیاسی اردوغان به شمار می‌رود از گفت‌وگوی آنکارا با دمشق استقبال کرده و اظهارات چاووش اوغلو را سیاست درست ترکیه در قبال سوریه توصیف کرده است.
مجموع این شواهد همگی حاکی از آن است که حداقل در مقطع فعلی آنکارا دیگر به‌دنبال سرنگونی بی‌چون وچرای بشار اسد در دمشق نیست. اگرچه ارتش ترکیه هفته گذشته اهدافی را در خاک سوریه هدف قرار داد، اما آن حملات به‌صورت جدی ادامه نیافته و برخلاف برخی پیش‌بینی‌ها، حملات ترکیه علیه اهدافی در سوریه تا‌کنون به همان شب اول محدود باقی مانده است. البته حملات هفته گذشته بارقه امیدی را در میان معارضان سوریه‌ که مدت‌ها اردوغان را پدرخوانده خود می‌دانستند، ایجاد کرد که شاید این حملات مقدمه یک عملیات بزرگ‌تر در سوریه باشد. ارتش ترکیه نیز در ابتدای عملیات از طریق بلندگوها در مساجد شهرهای مرزی اطراف شهر جرابلس در ریف حلب به شهروندان اعلام کرد که جهت آمادگی برای حمله به اراضی سوریه، در منازل خود باقی بمانند، اما از ادامه آن عملیات همچنان پس از 2 روز خبری نیست.
اردوغان همواره نشان داده که در سیاست خارجی خود به‌صورت چندوجهی عمل می‌کند. بر این اساس دور از انتظار نیست که مقامات آنکارا همزمان که در مسیر مصالحه با دمشق حرکت می‌کنند، نیروهای نظامی خود را برای آغاز یک عملیات تازه همچنان در میدان حفظ کنند تا به زعم خود در مذاکرات احتمالی با دمشق، اهرم فشار عملیات نظامی را نیز در دست داشته باشند. در این صورت، دور از انتظار نیست که ترکیه حتی با وجود تأکیدی که بر ضرورت مصالحه معارضان با دولت دمشق دارد، همچنان عملیات‌های نظامی را نیز به‌صورت محدود دنبال کند.

استانبول ناراضی
ریشه تغییر در سیاست‌های فعلی ترکیه درمقابل سوریه را بیش از هرجای دیگری می‌توان در کلانشهر استانبول ردیابی کرد که میزبان جمعیت زیادی از پناهجویان سوریه‌ای است. سوریه‌ای‌ها به‌تدریج در حال ریشه دواندن در ترکیه هستند و استانبول میزبان بیشترین تعداد از این پناهجویان است. بی‌بی‌سی در گزارشی درباره وضعیت آوارگان سوریه در ترکیه به نتایج یک نظرسنجی استناد کرده که براساس آن، نارضایتی شدیدی از سیاست‌های دولت اردوغان درباره مداخله در سوریه و بازکردن درهای این کشور به روی پناهجویان وجود دارد. شاید شکست بزرگ حزب اردوغان یا همان حزب عدالت توسعه در انتخابات 2019استانبول و واگذاری این شهر کلیدی به اپوزیسیون ترکیه پس از ۲۵ سال، بارزترین نمود نارضایتی‌ها از اردوغان در بزرگ‌ترین شهر ترکیه است. بی‌تردید یکی از دلایل این نارضایتی به تقابل شهروندان ترکیه با پناهجویان سوریه در استانبول بازمی‌گردد. اردوغان این نارضایتی را درک کرده و می‌داند که برای انتخابات ریاست‌جمهوری که کمتر از یک سال دیگر برگزار خواهد شد، ناچار است تدبیری برای 3.6میلیون پناهجوی سوریه‌‌ای بیندیشد. اکنون با گذشت بیش از 10سال، نه جنگ توانسته کاری را در سوریه پیش ببرد و نه دیگر مانند سال‌های گذشته معارضان وزنی در معادلات سوریه دارند. در این شرایط، اردوغان راهی را در پیش گرفته که آن را مصالحه معارضان و دولت اسد می‌نامد و از این طریق امیدوار است که حداقل در زمان کوتاه باقی مانده تا انتخابات، بتواند شعار حل بحران سوریه و لزوم بازگشت آوارگان سر دهد؛ به این امید که نارضایتی‌ها را درباره وضعیت بی‌سرانجام پناهجویان در ترکیه کاهش دهد و بتواند پایگاه رأی خود را در انتخابات آتی حفظ کند.
از سوی دیگر طی چند سال گذشته کشورهای عربی متعددی ازجمله امارات، بحرین و حتی اردن به سمت ازسرگیری روابط کامل خود با بشار اسد حرکت کرده‌اند و دیگر کشورهای عربی مانند الجزایر و عراق بر لزوم بازگشت دولت دمشق به اتحادیه عرب سخن می‌گویند. همزمان روس‌ها به‌عنوان یکی از نزدیک‌ترین متحدان دمشق، هیچ‌گاه از عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه حمایت نکرده‌اند و در این شرایط که موقعیت دیپلماتیک دمشق در حال تقویت است، شاید اردوغان منافع خود را در تغییر سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه دیده باشد؛ تغییری که نمونه‌های آن در سیاست عملگرای خارجی اردوغان فراوان است.

مکث
ترکیه میزبان 3.6میلیون آواره سوریه‌ای
هم‌اکنون بیش از ۳.۶ میلیون آواره سوریه‌ای تحت «حفاظت موقت» در ترکیه ساکن هستند. این وضعیت از سوی دولت ترکیه به آنها داده شده و طبق آن می‌توانند در این کشور زندگی و کار کنند و به خدمات عمومی دسترسی داشته باشند. این وضعیت البته با پناهندگی که از سوی سازمان ملل متحد اعطا می‌شود، فرق دارد. بخش عمده پناهجویان سوریه‌ای در مناطق شهری ترکیه سکونت دارند و استانبول و پس از آن استان مرزی غازیان تپه میزبان بیشترین تعداد از این آوارگان هستند. طبق آمار رسمی، فقط حدود ۵۸ هزار آواره سوریه‌ای در اردوگاه‌های پناهجویان زندگی می‌کنند.