اردن در مسیر خروج از منظومه سعودی

اردن طی سال‌های گذشته به عنوان مهم‌ترین میانجی اعراب با اسرائیل شناخته می‌شد که روابط امنیتی و اقتصادی گسترده‌ای با رژیم صهیونیستی داشته و سیاست‌های آن در قبال ایران، عربستان و به‌طور کلی تحولات خاورمیانه تا حد زیادی نزدیک به سیاست‌های اسرائیل است. اما به‌نظر می‌رسد موج تغییرات بی‌سابقه در منطقه، پادشاهی رمزآلود امان (پایتخت اردن) را نیز در بر گرفته است؛ به‌گونه‌ای که شاید تا چند سال دیگر تصویر سنتی اردن در رسانه‌ها و افکار عمومی به‌کلی دگرگون شده باشد.

نشانه‌های تغییر سیاست‌های اردن

اگرچه پیش از این و مخصوصا بعد از روی کار آمدن ملک سلمان، گزارش‌هایی در برخی رسانه‌های عرب‌زبان درباره اختلافات میان اردن با امارات و عربستان سعودی منتشر شده بود، اما نخستین نشانه‌های رسمی و غیرقابل انکار از تغییر سیاست‌های اردن به بحران قدس بازمی‌گردد. درحالی‌که عربستان و متحدان آن (به‌ویژه امارات، مصر و بحرین) تا حد زیادی با سیاست‌های آمریکا درباره فلسطین و «توافق قرن» همراهی کرده و حتی گفته می‌شود برای پذیرش این سیاست‌ها به محمود عباس فشار آورده‌اند، اما ملک عبدالله، پادشاه اردن برای اولین‌بار طی سال‌های گذشته علنا با سیاست‌های واشنگتن در این زمینه مخالفت کرده و ابایی از بیان رسمی مخالفت‌ خود نیز نداشته است.

اولین نشست فوق‌العاده سران کشورهای اسلامی به میزبانی استانبول (بعد از اعلام تصمیم ترامپ برای انتقال سفارت آمریکا از تل‌آویو به قدس) یکی از مهم‌ترین ایستگاه‌های حرکت پادشاهی اردن در جهت مخالف متحدان آمریکا در خاورمیانه بود. درحالی‌که بسیاری از کشورهای عربی، ازجمله عربستان و امارات حتی وزرای خارجه خود را به استانبول نفرستاده بودند، ملک عبدالله شخصا برای اعلام حمایت خود از هویت عربی و اسلامی شهر قدس در این نشست حاضر شد و سخنان صریحی را علیه سیاست‌های آمریکا اعلام کرد.

پادشاه اردن بعد از این رویداد در جریان نشست سران عرب در عربستان با تأکید بر هویت هاشمی خود (که به لحاظ تاریخی تولیت اماکن مقدس فلسطین را در اختیار دارد) توجه بسیاری از رسانه‌ها را به‌خود جلب کرد؛ به‌گونه‌ای که روزنامه رای‌الیوم سخنان عبدالله را پیامی صریح از سوی پادشاهی اردن به حاکمان عربستان درباره پرونده شهر قدس ارزیابی کرده بود. در این فاصله، 2سفر وزرای خارجه آمریکا و امارات به اردن، در مدت زمان کمتر از 2ماه، نشانه‌ای دیگر از سوی رسانه‌های عربی برای تأثیرگذاری بر سیاست‌های جدید پادشاهی اردن به شمار آمد.

اما مواضع اخیر ملک عبدالله در جریان نشست روز جمعه در استانبول بیش از هر زمان دیگری تردیدها درباره تغییر مسیر سیاست خارجی اردن را تقویت کرده است. پادشاه اردن برای اولین‌بار با 4برادر خود راهی ترکیه شد تا بیش از هر زمان دیگر بر موقعیت خاندان هاشمی نسبت به اماکن شهر قدس تأکید کرده باشد. او همچنین در حالی این نشست را ترک کرد که برای اولین‌بار در 15سال گذشته در حضور رسانه‌ها با رئیس‌جمهور ایران دست داده و سخن گفت. پادشاه اردن پیش از این نیز در سال گذشته سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران را در پیامی به حسن روحانی تبریک گفته بود. تمام اینها در حالی است که مواضع اردن در قبال بحران قطر نیز برخلاف پیش‌بینی‌ها با 4کشور عربی که اقدام به محاصره قطر کردند تا حد زیادی فاصله داشت و از سوی دیگر، اردن نیز ازجمله کشورهایی بود که برخلاف عربستان و اردن، از خروج آمریکا از برجام استقبال نکرد.

 چرا اردن تغییر جهت داده است؟

پاسخ به این سؤال کار آسانی نیست؛ به‌ویژه وقتی از کشوری با موقعیت امنیتی و سیاسی پیچیده‌ اردن سخن می‌گوییم. عبدالباری عطوان در این زمینه، برقراری ارتباط مستقیم و بی‌سابقه برخی کشورهای عربی با اسرائیل را علت اصلی دانسته ونوشته است: پایتخت اردن طی سال‌های گذشته در جریان تحولات حساس میزبان نشست‌های مشترک و مخفی افسران موساد و دستگاه‌های اطلاعاتی کشورهای عرب خلیج‌فارس بود اما اکنون اردن موقعیت منطقه‌ای خود را از دست داده و کشورهای عرب نیازی به واسطه برای ارتباط با اسرائیل ندارند.  از سوی دیگر، اقدامات دولت آمریکا بیش از هر زمان دیگری، موقعیت تاریخی خاندان هاشمی به‌عنوان متولی اماکن مقدس اسلامی و مسیحی در قدس را به خطر انداخته است؛ موقعیتی که حتی بعد از سقوط قدس در جریان جنگ 6روزه نیز تا این اندازه به خطر نیفتاده بود. در این زمینه رسانه‌های دولتی اردن به سخنان جارد کوشنر در جریان مراسم افتتاح سفارت آمریکا در قدس واکنش تندی نشان دادند، چراکه داماد ترامپ به نیابت از آمریکا، اسرائیل را تنها متولی تمام اماکن دینی شهر قدس به شمار آورده بود. بدون شک پادشاهی اردن در موقعیت حساسی قرار گرفته است؛ از یک‌سو بخش عمده‌ای از اولویت‌های سیاسی این کشور از سوی متحدان منطقه‌ای و بین‌المللی‌اش نادیده انگاشته شده و از سوی دیگر، خشم اجتماعی مردم این کشور نسبت به سکوت پادشاهی اردن در قبال تحولات قدس رو به افزایش است. آیا تمام این فشارها منجر به خروج اردن از منظومه متحدان عربستان و آمریکا از منطقه خواهد شد؟ هنوز برای پاسخ به این سؤال زود است؛ اگرچه نگاهی به مواضع این کشور در قبال بحران قدس، بحران قطر و حتی پرونده هسته‌ای ایران، تا حدی اراده سیاسی اردن را برای ما روشن می‌کند.