گزارش
آسمان شب برای همه
«نذر علم»، پای تلسکوپ «اکبر نعمتی» را به روستاهای محروم در نقاط مختلف ایران باز کرده است
مرضیه موسوی- روزنامه‌نگار
«شب‌های سال‌های جنگ برای ما بچه‌های دهه60 با خاموشی‌های گسترده همراه بود. شهر هنوز گستردگی حالا را نداشت و آسمان تمیزتر از امروز بود. شب‌هایی که پشت‌بام خانه می‌خوابیدیم، به‌راحتی می‌شد راه شیری را دید. از همان سال‌ها آرزو می‌کردم تلسکوپی داشته باشم که با آن آسمان را رصد کنم.» اکبر نعمتی حالا یک تلسکوپ درست و درمان دارد که با آن جزئیات آسمان را رصد می‌کند؛ از حلقه‌های رنگارنگ زحل تا حفره‌های ماه و مسیر کهکشان راه شیری. چند ماهی است که او تصمیم گرفته تا به روستاهای گوشه و کنار کشور سر بزند و اهالی این روستاها را به تماشای آسمان شب دعوت کند. ماه‌هاست که رصد آسمان برای اکبر نعمتی، با رصد شور و شوق در چهره کودکان و سالمندان و اهالی این روستاها گره خورده که از دیدن تصویری نزدیک و واضح از حلقه‌های زحل یا جزئیات دیگر آسمان، سیر نمی‌شوند.
«۱۳ساله بودم که با جمع کردن پول توجیبی‌هایم برای خودم یک دوربین تک‌چشمی روسی خریدم؛ از همان دوربین‌هایی که ملوان‌های کارتون‌ها جلوی چشمشان می‌گیرند.» دوربین تک‌چشمی‌اش را هرجا که می‌رفت با خودش می‌برد و دیگران را به تماشای آسمان دعوت می‌کرد. اکبر نعمتی 30سال پیش وقتی دوربین تک‌چشمی‌اش را به دیگران می‌داد تا از پشت عدسی آن قمرهای مشتری را ببینند، آرزو کرده بود یک روز بتواند تلسکوپ مجهزی بخرد و آن را در اختیار دیگران هم قرار دهد. او بارها برای این آرزو، رویاپردازی کرده بود و حالا همان رؤیا را زندگی می‌کند. نعمتی می‌گوید: «ستاره‌شناسی در همه جای دنیا پرچمدار ترویج علم است؛ چراکه نیاز به تخصص خاصی ندارد و از طرفی برای مهارت پیدا کردن در آن محدودیت سن و سال وجود ندارد. اغلب مردم به این علم علاقه‌مند هستند و برای آنها تماشای آنچه در آسمان می‌گذرد، جذاب است؛ برای همین هم اگر برنامه‌های ترویجی‌ای در این‌باره انجام شود، حتما استقبال می‌کنند.»
او برنامه‌های ترویجی‌اش را سال‌ها پیش آغاز کرده بود، اما به رسم اغلب افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، هفته نجوم را برای دعوت مردم به رصد و مهمان کردن آنها به تماشای آسمان انتخاب کرده بود؛ تا اینکه در اینستاگرام با کوچک‌ترین کتابخانه ایران در روستای دهکهان در کرمان آشنا شد که 500عضو داشت. نعمتی می‌گوید: «ماجرای کتابخانه برای من جالب شد و به فردی که این کتابخانه را راه‌اندازی کرده بود، پیام دادم و گفتم علاقه‌مند به اجرای برنامه رصد برای مردم آن روستا هستم. او هم استقبال کرد و نخستین رصد ترویجی من در مناطق آغاز شد.»
ذوق بچه‌ها
کهنوج و رستم‌آباد و یکی، دو روستای دیگر استان کرمان، نخستین روستاهایی بودند که او برای تماشای آسمان به همراه مردم به آنجا پا گذاشت؛ ایده‌ای که بعدا به شعار «آسمان شب برای همه» تبدیل شد و او را به سفر به روستاهای دیگر تشویق کرد. اکبر نعمتی می‌گوید: «برنامه‌های رصد عمومی در هفته نجوم هم معمولا در شهرهای بزرگ اتفاق می‌افتاد، اما در روستاها و شهرهای کوچک، تقریبا شانسی برای مردم جهت شرکت در این برنامه‌ها وجود نداشت. نخستین برنامه‌ای که در کرمان اجرا کردیم با استقبال زیادی روبه‌رو شد. مردم از سن‌ها و قشرهای مختلف برای رصد می‌آیند و تماشای آسمان برای همه آنها جذاب و جالب است. مردم خیلی از روستاها درخواست می‌کردند که برای شب دوم هم این برنامه را برایشان اجرا کنیم؛ حتی بعد از اجرای رصد در مریوان، نماینده پارلمان کردستان عراق استوری‌هایی را که از این برنامه منتشر شده بود دیده و درخواست داده بود تا یک شب هم این برنامه رصدی را برای مردم کردستان عراق برگزار کنیم.»
از تیرماه تا‌کنون به حدود 6روستا با همراه تلسکوپش سر زده و خاطرات زیادی از این شب‌های رصدی برای خودش جمع کرده است. نعمتی می‌گوید: «مردم حتی در دورافتاده‌ترین روستاها هم به علم و یادگیری علاقه دارند و از آن شوق‌زده می‌شوند. یکی از شب‌های رصدی در مریوان، دختربچه‌ای همراه پدربزرگش برای رصد آمده بود که علاقه خیلی زیادی به آسمان و نجوم داشت. از حرف‌هایش معلوم بود درباره آسمان، سیاره‌ها و نجوم اطلاعات خوبی دارد. انگار در این‌باره مطالعه کرده یا مستندهای زیادی دیده بود. وقتی با این بچه 9-8ساله درباره چگالی زحل صحبت کردم، رو به جمعیت کرد و موضوع کم بودن چگالی زحل نسبت به آب را به زبانی کاملا ساده توضیح داد.»
نذر علم
نعمتی کمتر از 10روز است که از سفر مریوان برگشته و مشغول برنامه‌ریزی برای برنامه‌های رصدی در شهرها و استان‌های دیگر است. آشنایی با معلمان و علاقه‌مندانی که برای ترویج نجوم تلاش می‌کردند از مهم‌ترین دستاوردهای این سفرها بوده است. نعمتی می‌گوید: «در مریوان با مدیر یک پژوهش‌سرای دانش‌آموزی آشنا شدم. این مدیر برای تهیه تجهیزات رصدی درخواست بودجه کرده، اما با آن موافقت نشده بود، ولی دست از تلاش برنداشته بود و با جمع کردن همه کاغذباطله‌های مدارس و فروش آنها، نزدیک به 60میلیون تومان پول برای خرید تجهیزات جمع‌آوری کرده و برای تامین مابقی هزینه‌ها از خیرین کمک گرفته بود.»
اغلب افرادی که او را برای برگزاری برنامه‌های رصدی به شهر و روستای خود دعوت می‌کنند معلمانی هستند که اتفاقی با فعالیت‌هایش آشنا شده‌اند. نعمتی می‌گوید: «معلم‌ها معمولا خبر برگزاری برنامه رصدی را به دانش‌آموزان و اطرافیان خود در روستا می‌دهند و با اینکه به‌نظر می‌رسد شبکه اطلاع‌رسانی بزرگی هم در کار نیست، اما معمولا جمعیت زیادی برای رصد می‌آیند. مردم، سخاوتمندانه مرا به خانه خود دعوت و شرایط را برای اقامت یکی، دو روزه من در روستا فراهم می‌کنند؛ مثلا در روستایی مرزی مثل «نودشه» در کردستان هم که سال‌ها درگیر جنگ بوده و همین حالا هم از کمترین امکانات و خدمات بی‌بهره است، استقبال مردم از برنامه رصدی خیلی زیاد بود و درخواست داشتند تا این برنامه یک شب دیگر هم ادامه پیدا کند. همین شور و شوق انگیزه مهمی برای من است تا بخشی از درآمدم را به‌عنوان نذر علم، برای اجرای این برنامه‌ها و سفر به نقاط مختلف هزینه کنم.»
او از معلم جغرافیایی یاد می‌کند که در نودشه، به او گفته بود اجداد ساکنان این روستا، ستاره‌ها را به‌خوبی می‌شناختند و برای تقسیم آب روستا در زمین‌های کشاورزی، از رصد خوشه پروین استفاده می‌کردند: «قدیمی‌های روستای نودشه و بسیاری از روستاهای دیگر، زمان‌های آبیاری زمین‌های خود را با طلوع خوشه پروین هماهنگ می‌کردند و آن را خوب می‌شناختند. شنیدن از این اطلاعات نجومی که از سال‌ها پیش برای برنامه‌ریزی زندگی مردم روستایی به‌کار می‌رفته برای من بسیار جالب و حیرت‌انگیز است.»
این همان زحلی است که در کتاب‌ها می‌بینیم
«جذابیت نذر علم و رصدهایی که اجرا می‌کنیم، برای من در آینده‌ای است که خیلی دور هم به‌نظر نمی‌آید. حتی اگر یکی از بچه‌هایی که برای رصد پیش ما می‌آید راه تحصیلی خود را پیدا کند، از علاقه‌اش مطمئن شود و امکان برآورده شدن رویایش را ببیند، برای من کافی است؛ چه برسد به اینکه یک منجم و یک فیزیکدان از میان این همه کودک در آینده بیرون بیاید!»
تماشای واکنش کودکان و دانش‌آموزان بعد از دیدن ماه و حفره‌هایش یا مثلا حلقه‌های زحل، برای او لحظه‌هایی جذاب است. نعمتی می‌گوید: «بچه‌ها می‌گویند این همان تصویری است که در کتاب علوم ما وجود دارد! یا مثلا می‌گویند ماه که اینقدر حفره و سوراخ دارد، چرا می‌گویند عین ماه زیبا شده‌ای؟ و درک مستقیم همه اینها برای بچه‌ها کشفی جذاب است.»
او برنامه‌های رصد را از قبل با یکی از اهالی روستا، معمولا معلم‌ها هماهنگ می‌کند. گاهی به‌دلیل شرایط جوی نامناسب برنامه‌ریزی‌ها به هم می‌ریزد یا برنامه به هفته‌های دیگر موکول می‌شود که خبری از ابر و گردوغبار نباشد یا با چند ساعتی تأخیر، آسمان شب رخ نشان می‌دهد.
نعمتی می‌گوید: «رصد آسمان برای انسان‌ها چیزی بیشتر از یک سرگرمی ساده است؛ کنجکاوی‌ای که از این دنیای کمتر شناخته شده دارند باعث می‌شود برای تماشای بهتر آن شوق داشته باشند. شب رصد در روستای دهکهان، آسمان بعد از غروب ابری بود. من با کمک برنامه‌های آب و هوا، می‌دانستم که ساعت 2نیمه‌شب به بعد آسمان صاف می‌شود و این خبر خوب را به مردم دادم. برخی از افرادی که برای رصد آمده بودند به خانه رفتند و ساعت 2نیمه‌شب دوباره برگشتند. برخی هم پیش ما ماندند تا با صاف شدن هوا، به رصد ستاره‌ها و آسمان بپردازند. پیگیری همه این افراد برای اینکه حتما در این برنامه حضور داشته باشند و آن را تجربه کنند، برای من خیلی ارزشمند بود. در روستای نودشه تنوع اقشار مختلفی که برای رصد می‌آمدند برایم دیدنی و جذاب بود. از کولبر، پزشک، معلم، سرباز، دانش‌آموز، مادران و دختران و... همه با علاقه رصد را دنبال می‌کردند.»
نکته
رصد آسمان رازآلود
اجرای برنامه‌های رصد کار چندان ساده‌ای نیست؛ از هزینه‌های تامین تجهیزات گرفته تا هماهنگی برای زمان رصد و جابه‌جا کردن تجهیزات در محل استقرار و... برای همین هم انجمن‌های نجوم برنامه‌های رصد خود را اغلب در شهرهای بزرگ که امکانات بیشتری در آنها وجود دارد برپا می‌کنند و روستاها و شهرستان‌های کم‌برخوردار، از این شرایط هم محروم هستند. همه این دردسرها را به رفتن به روستایی که هیچ شناخت قبلی‌ای از آن ندارید و برای نخستین‌بار به آن قدم می‌گذارید و همچنین طی مسافت طولانی اضافه کنید. اکبر نعمتی درباره این سختی‌ها می‌گوید: «با دیدن پست‌هایی که در فضای مجازی درباره رصد در روستا منتشر می‌کردم، دوستان زیادی ابراز علاقه کردند که می‌خواهند در این رصدها ما را همراهی کنند. قول و قرارهایی برای برنامه‌های بعدی با هم رد و بدل می‌کردیم، اما وقتی زمان انجام کار می‌رسید، خیلی‌ها به‌دلیل دغدغه‌ها و مشغله‌هایی که داشتند منصرف می‌شدند. شاید یکی از دلایلی که در روستاها و مناطق کم‌برخوردار برنامه‌های زیادی اجرا نمی‌شود همین باشد؛ اینکه دغدغه‌های فردی اجازه اینکه افراد بخواهند برنامه‌ریزی برای کارهای عام‌المنفعه کنند را نمی‌دهد.»
فعالیت‌های ترویجی نعمتی برای نجوم به رصد در روستاها ختم نمی‌شود؛ او هر سال در یکی از برنامه‌های ترویجی خود، به یکی از بچه‌های شرکت‌کننده در برنامه رصد، تلسکوپ هدیه می‌کند. نعمتی می‌گوید: «اغلب افراد بعد از تجربه رصد، دوست دارند که تلسکوپ داشته باشند و درباره چند و چون خرید آن می‌پرسند. می‌دانم که این امکان برای همه افراد میسر نیست، اما داشتن تلسکوپ برای برخی از کودکان می‌تواند به‌رؤیا تبدیل شده باشد؛ برای همین با هزینه شخصی خودم هر سال به یک کودک تلسکوپ هدیه می‌کنم.»
وی بعد از انتشار تصاویر جیمز وب، در بیمارستان نیکان برنامه‌ای برای پزشکان و پرستاران اجرا کرد تا این عکس‌ها را با هم تماشا کنند و توضیحاتی به آنها درباره اطلاعات عکس‌ها می‌داد. نعمتی می‌گوید: «تماشای آسمان با همه رازآلودگی، برای همه موضوعی جذاب است و من دوست دارم هر فردی حداقل یک‌بار در عمرش رصد ستاره‌ها و آسمان را تجربه کند.»
