بحران بالکان؛ آتش زیر خاکستر

23سال از پایان جنگ میان کوزوو و صربستان می‌گذرد. توافقنامه صلحی که صربستان و ناتو امضا کردند پایان‌بخش این جنگ در سال 1999بود. در عمل اما این توافقنامه تنها به خاکستری روی آتش تنش‌های عمیق قومیتی در منطقه بالکان تبدیل شد؛ تنش‌هایی که در هفته‌های اخیر تشدید شده تا نگرانی‌ها نسبت به در گرفتن جنگ دوم بالکان افزایش پیدا کند. اوایل هفته‌ گذشته در منطقه شمال کوزوو، یعنی جایی که اقلیت صرب‌تبار زندگی می‌کنند، درگیری‌هایی میان صرب‌ها و نیروهای امنیتی کوزوو اتفاق افتاد. تنش‌های اخیر به بهانه اجرای مقررات جدید مرزی بود، اما واقعیت این است که طی دهه‌های اخیر، تنش میان کوزوو و صربستان به‌صورت منظم بر سر موضوعات مختلفی در قالب شورش و تظاهرات خود را نشان داده است. یکی از اصلی‌ترین عوامل بروز این تنش‌ها حل نشده باقی ماندن موضوع استقلال کوزوو و اختلافات قومیتی است. کوزوو در سال 2008 اعلام استقلال کرد، اما صربستان هنوز این منطقه را بخشی از قلمروی خود می‌داند. این‌بار اما دولت کوزوو مقصر ایجاد تنش بود؛ زیرا این جمهوری برای تردد صرب‌های ساکن مناطق شمالی کوزوو قوانین جدیدی وضع کرد که با مخالفت شدید آنها مواجه شد. اگرچه اکنون تنش‌ها فروکش کرده، اما این آرامش موقت، به‌معنای حل ریشه‌ای عامل اصلی اختلاف میان کوزوو و صربستان نیست. وضعیت در منطقه شکننده است و احتمال در گرفتن یک جنگ دیگر بیش از هر زمانی وجود دارد؛ آن هم درست در شرایطی که اروپا درگیر جنگی بزرگ‌تر در اوکراین است.

عامل تنش‌های اخیر چیست؟
تنش‌های اخیر میان 2کشور بر سر مقررات جدید برای دریافت پلاک خودرو و گذرنامه‌های جدید برای عبور از مرز بود. براساس این مقررات، صرب‌های ساکن روستاهای شمال کوزوو باید برای خودروهای خود درخواست پلاک‌های جدید کنند که مورد تأیید کوزووست. پس از پایان جنگ در سال 1999، بخشی از جمعیت این مناطق همچنان از پلاک‌های صربستانی استفاده  و مقام‌های کوزوو این نظام دوگانه را برای حفظ صلح تحمل می‌کردند. کوزوو سال گذشته اعلام کرد دیگر این وضعیت قابل تحمل نیست و باید تغییر کند. قانون دیگر، الزام به دریافت گذرنامه کوزوویی توسط صرب‌هایی است که قصد سفر به کوزوو را دارند. پیش از این، صرب‌ها می‌توانستند بدون نیاز به مدرک خاصی وارد کوزوو شوند. صربستان سال‌هاست که مقررات مشابهی را برای ورود اهالی کوزوو به صربستان وضع کرده و گفته می‌شود کوزوو برای مقابله به مثل دست به وضع قوانینی مشابه زده است.
دولت کوزوو در پریشتینا، پایتخت سال‌ها تلاش کرده کنترل خود بر بخش‌های صرب‌نشین کوزوو را مستحکم کند، اما با مقاومت شدید از سوی اهالی این مناطق مواجه شده است؛ زیرا مردمان این مناطق هنوز جوامع خود را بخشی از صربستان می‌دانند و صلاحیت پریشتینا را برای وضع مقررات و قوانین به رسمیت نمی‌شناسند. یکشنبه گذشته اهالی صرب ساکن شمال کوزوو در اعتراض به وضع قوانین جدید جاده‌های شمالی این منطقه را با کامیون مسدود کردند تا تردد در 2مسیر اصلی مرزی «یارینجه» و «برنیاک» را متوقف سازند. سال گذشته هم رویدادی مشابه در مناطق مرزی کوزوو رخ داد، اما با عقب‌نشینی دولت کوزوو، درگیری‌ها خاتمه یافت.
بلگراد اصرار دارد وضع مقررات جدید در تقابل با توافقنامه آزادی تردد میان کوزوو و صربستان است که در سال 2011 به امضای دوطرف رسیده است. متحدان کوزوو، ازجمله آمریکا و اتحادیه اروپا، پریشتینا را دعوت به صلح کرده و خواستار تعویق اجرای قوانین جدید شده‌اند؛ از این‌رو کوزوو هفته گذشته اعلام کرد اجرای قوانین جدید را با 30روز تأخیر آغاز خواهد کرد. در پی این تصمیم موج اعتراضات فروکش کرد، اما آنچه مسلم است، اینکه این آخرین باری نخواهد بود که میان کوزوو و صربستان چنین تنش‌هایی رخ خواهد داد. آلبین کورتی، نخست‌وزیر کوزوو و الکساندر وچیچ، رئیس‌جمهور صربستان قرار است در اوایل پاییز برای دستیابی به راه‌حلی کاربردی با یکدیگر در بروکسل دیدار کنند؛ دیداری که وچیچ آن را پیشاپیش بی‌نتیجه خوانده است.

اختلافات قومی و مذهبی، ریشه جنگ
ریشه تنش‌های موجود میان کوزوو و صربستان به تجزیه کشور یوگسلاوی در اوایل دهه 2000 بازمی‌گردد؛ رویدادی که خود در پی دوره‌ای طولانی از درگیری‌های قومی میان جمهوری‌های یوگسلاوی در دهه 1990 رخ داد. تجزیه این کشور به 8کشور مستقل در پی جنگ استقلال کرواسی، جنگ خونین بوسنی و جنگ کوزوو رخ داد. کوزوو آخرین منطقه‌ای است که از یوگسلاوی سابق جدا شده، اما هنوز استقلال آن از سوی کشورهای مختلف ازجمله صربستان به رسمیت شناخته نشده است. صربستان هنوز کوزوو را بخشی از قلمروی خود می‌شناسد؛ درحالی‌که بالغ بر 100کشور به جز روسیه، چین و چند کشور اروپایی استقلال آن را پذیرفته‌اند. در کوزوو چندین کلیسای جامع ارتدوکس صرب متعلق به قرون وسطی وجود دارد که صربستان آنها را بخشی از بدنه مذهبی خود می‌‌شناسد. صربستان کشوری با اکثریت مسیحی ارتدوکس است، اما در کوزوو، آلبانیایی‌تبارهایی عموما مسلمان سکونت دارند و صرب‌های مسیحی در این منطقه در اقلیت هستند. تنش‌ها میان این دو قوم از سال 1989آغاز شد؛ به‌ویژه به‌دلیل اقداماتی که اسلوبودان میلوسویچ، رئیس‌جمهور ملی‌گرای یوگسلاوی برای لغو خودمختاری کوزوو و واگذاری آن به صربستان انجام داد.
در مواجهه با این اقدامات، مردم کوزوو ارتش آزادی‌بخش کوزوو را تشکیل دادند و طی سال‌های متوالی همزمان با تلاش برای ایجاد قلمرویی جدید برای اقلیت‌های آلبانیای‌تبار منطقه، حملاتی علیه صربستان آغاز کردند. صرب‌ها اعضای این ارتش را به ارتکاب جنایات جنگی علیه صرب‌تبارهای کوزوو متهم کردند. صرب‌ها در مقابل تمامی جمعیت کوزوو را به‌عنوان اعضای ارتش آزادیبخش درنظر گرفتند و یک سرکوب خشونت‌بار و خونین را آغاز کردند. در نتیجه این حملات، یک میلیون آلبانیایی‌تبار کوزوو آواره شدند. کشورهای غربی و ناتو به مرور درگیر این جنگ شدند و در سال 1999 دوطرف را برای انجام مذاکرات صلح به فرانسه کشاندند. کوزوو با صلح موافقت کرد، اما یوگسلاوی که در آن زمان تنها شامل صربستان و مونته نگرو بود، آن را نپذیرفت و به کشتار آلبانیایی‌تبارهای کوزوو ادامه داد. از این‌رو ناتو تصمیم گرفت کارزاری 11هفته‌ای را برای بمباران مواضع یوگسلاوی آغاز کند تا این کشور را در نهایت وادار به امضای توافقنامه‌ صلح کند. به‌گفته صلیب سرخ، تا پایان جنگ 3هزار و 368غیرنظامی مفقود اعلام شدند و این تعداد مفقودی، جدا از 12هزار کشته‌ای است که نشریه لنست در سال 2000 از آمار کشته‌شدگان جنگ کوزوو برآورد کرده است.
باوجود اعلام استقلال کوزوو در سال 2008، صرب‌تبارهای کوزوو همواره در برابر تلاش‌های پریشتینا برای اعمال کنترل بیشتر بر مناطق شمالی مقاومت کرده‌اند. اصلی‌ترین شهر شمالی کوزوو، میترویتسا، میان آلبانیایی‌تبارها و صرب‌تبارها به 2بخش تقسیم شده است. اختلافات قومی در مناطق مرزی کوزوو و صربستان، فراتر از تنش‌های سیاسی در میان مردم عادی هم بسیار عمیق است. بی‌بی‌سی در سال 2019در گزارشی وضعیت شکاف قومیتی در شهر مرزی بوجانوواچ را روایت کرده است. براساس این گزارش مردم این شهر که از قومیت‌های مختلف صرب و آلبانیایی هستند، تنها از اماکن عمومی استفاده می‌کنند که ویژه قومیت آنها تاسیس شده و به این ترتیب شکاف قومیتی میان ساکنان این مناطق روزبه‌روز عمیق‌تر می‌شود.

دلایل استقرار ناتو در کوزوو
درحال حاضر بیش از 3هزار صلح‌بان ناتو در کوزوو مستقر هستند که به «نیروهای کوزوو» مشهورند. تشکیل این ارتش به تأیید شورای امنیت سازمان ملل متحد رسیده است. پس از امضای توافقنامه صلح میان ناتو و یوگسلاوی که به آلبانیایی‌تبارهای آواره اجازه بازگشت به کوزوو را می‌داد، نیروهای ناتو با هدف جلوگیری از ایجاد درگیری میان آلبانیایی‌تبارها و صرب‌ها در منطقه مستقر شدند. از آن زمان تا به امروز، جمعیت این نیروها به‌تدریج کاهش یافته و از 50هزار نفر به کمتر از 4هزار نفر رسیده است. این نیروها مدعی هستند امنیت و ثبات را در منطقه حفظ می‌کنند، از گروه‌های حقوق بشری و فعالان مدنی حمایت می‌کنند، نیروهای امنیتی کوزوو را آموزش می‌دهند و از توسعه کوزوویی باثبات، دمکراتیک، چند قومی و آرام حمایت می‌کنند. این نیروها اعلام کرده‌اند که درصورت به خطر افتادن ثبات در شمال کوزوو آماده مداخله هستند.

مکث
رد پای جنگ اوکراین در بحران کوزوو
منطقه بالکان نیز نتوانسته از تبعات جنگ اوکراین در امان بماند. کوزوو از زمان آغاز جنگ اوکراین، از کی‌یف طرفداری کرده است. این درحالی است که اوکراین تاکنون استقلال کوزوو را به رسمیت نشناخته است. در مقابل، روسیه، متحد دیرینه صربستان که مانند اوکراین استقلال کوزوو را به رسمیت نمی‌شناسد، از سخنان رئیس‌جمهور صربستان درباره مقصر بودن پریشتینا در احیای تنش‌ها در شمال کوزوو حمایت کرده است. از سویی دیگر، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، از آغاز یک درگیری جدید در اروپا برای انحراف تمرکز غرب از جنگ اوکراین استقبال می‌کند. پوتین حمایتش از 2منطقه جدایی‌طلب لوهانسک و دونتسک در شرق اوکراین را هم با رفتار غرب در برابر صربستان توجیه می‌کند. به‌گفته او، همانطور که اروپا و آمریکا از استقلال کوزوو از صربستان حمایت کرده‌اند، مسکو هم از استقلال این دو منطقه از اوکراین حمایت می‌کند.