نقش دمام در موسیقی مذهبی بوشهر

بهروز شریفیان - نوازنده دمام

بنا بر تصویرنگاری‌ها و روایاتی که از بومیان سینه به سینه نقل شده،‌ساز دمام از کشور هند، زنگبار (تانزانیا) سومالی از طریق دریا و افرادی که روی کشتی‌های باربری و ماهیگیری مشغول به‌کار بودند به‌عنوان هدیه یا به‌عنوان مبادله کالا به کالا به بوشهری‌هایی که پذیرای آنها بودند تقدیم می‌شد و این مهم سرآغاز داستان حضور یک‌ساز در فرهنگ و موسیقی بومی ایران می‌شود. دمام جز دسته سازهای کوبه‌ای استوانه‌ای شکل قرار می‌گیرد که با نوسان پوست به‌صدا درمی‌آید.
نوازنده با چوبی از جنس شاخه‌های درخت خرما روی آن می‌نوازد. این چوب با اندازه‌ای حدود 40سانتی‌متر باید هنگام نوازندگی در دست راست نوازنده باشد و بر آن طرف از دمام نواخته شود که بدون علامت است، نوازنده همچنین با دست دیگر خود (بدون چوب) بر آن سوی دمام (که نشاندار است) می‌نوازد.
دمام‌ها بنا به مورد استفاده‌ای که در یک گروه سنج و دمام دارند دارای ابعادی متفاوت هستند ولی ضخامت همه پیپ‌ها حدود 2سانتی‌متر است که در لبه‌ها به یک سانتی‌متر می‌رسد.استفاده این قسم از سازها (طبل‌ها) در تاریخ بشر در جنگ‌ها برای آرایش‌دادن به سپاهیان بوده است.اما استفاده از این‌ساز در جنوب ایران معمولا برای اطلاع‌رسانی و جمع شدن اهالی برای برگزاری مراسم مذهبی بوده است.به‌عنوان مثال می‌شود از (دم دم سحری هنگام سحرگاه در‌ ماه رمضان) و مراسم سینه‌زنی در ایام محرم و صفر و همچنین مراسم آیینی مثل زار  یا مجالس شادی و مراسم از این قبیل نام برد.دمام در هرکدام از این مراسم‌ها با شیوه و ریتم متفاوتی اجرا می‌شود که امروزه این ریتم‌ها در گروه‌های موسیقی و روی صحنه‌های کنسرت جایگاه به‌خصوص خود را پیدا کرده است. با جمع‌آوری و کنار هم قرار گرفتن آنها می‌توان به یک مجموعه از ریتم‌ها با فرم و لهجه‌ای اختصاصی رسید، همانطور که در کشورهای آفریقایی و آمریکای‌لاتین با مجموعه‌ای وسیع از ریتم‌ها روبه‌رو هستیم که از دل طبیعت برخاسته‌اند و به منابعی مهم و تأثیر‌گذار در حوزه ریتم در دنیا مبدل شده‌اند.
اگر بخواهیم به ریتم‌هایی که در منطقه جنوب ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند بپردازیم باید گفت مهم‌ترین آنها ریتمی است که در مراسم سنج و دمام به‌صورت گروهی اجرا می‌شود.در این گروه‌نوازی معمولا ٨ یا ١٠ نوازنده دمام، ٦ یا ٨ نوازنده سنج و یک یا دو نوازنده بوق شاخی کنار هم قرار می‌گیرند. برای شکل‌گیری این گروه‌نوازی برای هر نوازنده یک خط اجرایی تعریف می‌شود. در ابتدا نوازنده‌های دمام به دو دسته تقسیم می‌شوند و روبه‌روی هم قرار می‌گیرند و یک نوازنده به‌عنوان رهبر و همچنین سولیست گروه در راس این دو دسته می‌ایستد. ٣یا٤ نوازنده سنج پشت سر سولیست که اصطلاحا او را نوازنده اِشکون یا اِشکون‌زن می‌نامند، قرار می‌گیرند و گروه دیگر روبه‌روی آنها در آخر دسته.در دسته دمام‌نوازها همه موظفند یک ریتم را حفظ وتکرار کنند. اصطلاحا این ریتم را دو چوب می‌نامند که دو ضربه با چوب زده می‌شود و سه ضربه با دست.دو یا چهار نوازنده نزدیک به نوازنده اِشکون را نوازنده غِمبِر می‌نامند که نقش تکامل دادن به ریتم پایه (دو چوب) را عهده‌دار هستند. در سمتی که چوب نوازنده غِمبِر به نوازنده اِشکون نزدیک است با ضربات بیشتر قوی‌تر چوب و در سمتی که دست، سمت رهبر قرار دارد ضربات بیشتری با دست نواخته می‌شود تا ریتم به شکل مطلوب برای اجرای سولیست یا نوازنده اِشکون برسد. نوازنده غِمبِر ١٠ الی ١٢ فرم را اجرا می‌کرده تا بستر را برای نوازنده اِشکون کاملا آماده کند.حالا اِشکون وارد می‌شود و با تک ضربه‌های چوب که قوی‌تر از مابقی نوازنده‌ها اجرا می‌شود به شکست ریتم یا اصطلاحا نواختن ضد‌ضرب‌ها می‌پردازد. با صدای بوق جملات ریتمیک گروه به نقطه جذاب پر از شور و هیجان می‌رسد.
بوق،‌سازی ساده و مارپیچی شکل است. این‌سازی‌ ویژه در بین سازهای محلی ایران است و فقط در فرهنگ موسیقایی بوشهر واقع در شمال خلیج‌فارس رواج دارد. بوق معمولاً همراهی‌کننده گروه نوازندگان سنج و دمام است و به‌صورت متناوب با دیگر نوازندگان همراهی می‌کند. نوازنده بوق گاه شروع‌کننده مراسم سنج و دمام‌نوازی است. نوازنده بوق با دمیدن بر سوراخ کوچکی که در انتهای باریک‌ساز تعبیه شده است، می‌تواند بین دو تا سه نت موسیقی را تولید کند. در نتیجه نمی‌توان انتظار داشت، بوق همانند دیگر سازهای ملودیک، بتواند ملودی‌های رنگارنگی تولید کند. صداهای تولید شده توسط این ساز، در گروه ترکیب زیبایی از صداهای کوبه‌ای و کششی ایجاد می‌کند. امروزه در برخی آثار ارکستری، از این‌ساز به‌صورت محدود استفاده می‌شود ولی کاربرد اصلی‌اش همچنان در آیین عزاداری بوشهر است.
ابتدا و انتهای سنج و دمام بوق زده می‌شود و حین اجرای سنج و دمام این‌ساز بداهه نوازی می‌کند. در اول و آخر دسته، نوازنده‌های سنج هم یک الگوی ریتمیک را نگه‌می‌دارند و زمانی که نوازنده اِشکون کار خود را شروع می‌کند، آنها نیز با اجرای ضد‌ضرب‌ها برای ایجاد شور و زیبایی بیشتر به او کمک می‌کنند.
صدایی که تولید می‌شود شگفت‌انگیز است  و تأثیر آن بر ذهن و جسم انسان خارق‌العاده است وقتی به‌عنوان شنونده و بیننده به گروه نزدیک شوید متوجه خواهید شد که ضربات اصلی و تأکیدی که از سازها شنیده می‌شود با ضربان قلب شما هماهنگ می‌شوند و با سرعت گرفتن ریتم ناخواسته ضربان قلب شما هم بالا می‌رود، به اندازه‌ای که شما احساس می‌کنید توانایی نواختن و حضور در بطن ریتم را دارید؛ بدون هیچ تمرینی و حتی برای نخستین بار.
این قدرت و اصالت ریتم است.می‌توان گفت اکثر ریتم‌هایی که در جنوب کاربرد دارند از بیس ریتم سنج و دمام برگرفته شده‌اند. به‌عنوان مثال ریتم‌های شِکی و چوپی در بوشهر که در مراسم‌ شاد و محافل مورد استفاده قرار می‌گیرند، ریتم خرمشهری در خوزستان یا ریتم‌هایی که در بندرعباس با سازهای دهل پیپه و کسر و در بلوچستان با‌ساز دهلک اجرا می‌شود.امروز آگاهی نسبت به این موضوع یعنی تونالیته و ریتم‌های قابل اجرا با این‌ساز گسترده شده و استفاده از دمام دیگر به اجرا در مراسم مذهبی محدود نیست.تمام تلاش من در این راستا این بوده که دمام به‌عنوان یک‌ساز کوبه‌ای ایرانی هویت خود را در موسیقی اصیل‌مان بازیابی کند و به ثبات برساند تا چهره دیگری از این‌ساز با قدمت با الگو‌های ریتمیک جذاب را به دنیا معرفی کنم.