بازتاب یک قیام در جهان کتاب‌ها

ماه محرم نه فقط فرصتی برای عزاداری در اندوه شهادت امام حسین(ع) و یارانش است، فرصت بسیار بزرگ‌تری برای تأمل و اندیشه در اهداف قیام حسینی نیز با خود به همراه دارد. قرن‌ها از قیام حسینی گذشته و اندیشمندان و نویسندگان زیادی تلاش کرده‌اند این حماسه را با ادبیات پیوند دهند تا برای مخاطبان اهل کتاب، منابع دقیق و خواندنی درباره عاشورا خلق کنند. تاکنون هزاران جلد کتاب پیرامون حماسه حسینی به رشته تحریر درآمده که هرکدام از زاویه‌ای به تبیین و تفسیر این واقعه بزرگ پرداخته‌اند. گاهی برای افرادی که این فرصت را برای مطالعه درباره حضرت امام حسین(ع) و قیام تاریخی او مغتنم می‌شمارند، انتخاب از میان منابع متعدد مطالعاتی سخت می‌شود. در این گزارش برخی از مهم‌ترین آثار عاشورایی را که هر کدام یک ویژگی شاخص دارند، برایتان فهرست و معرفی کرده‌ایم.

مقتل‌الحسین‌ع
پس از دو قرن

کتاب «مقتل‌الحسین(ع)» قدیمی‌ترین کتاب درباره حوادث عاشورا و کربلا و نخستین مقتل درباره واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) است که توسط ابومخنف تألیف شده است. جالب است بدانید که این کتاب به قدری قدیمی است که متن اصلی آن از بین رفته و توسط طبری، شیخ مفید و سایرینی که این کتاب را خوانده‌اند بازنویسی شده و تقریباً می‌توان مطمئن بود که محتوای اصلی آن را حفظ کرده‌اند. مقتل ابی‌مخنف یکی از معتبرترین مقتل‌ها درباره عاشورا و قیام کربلاست. این کتاب 2نسل پس از واقعه عاشورا نگاشته شده و به جهت شهرت گردآورنده آن، به «مقتل ابی‌مخنف»، شهرت یافته است. بعضی از پژوهشگران معاصر سعی کرده‌اند که این مقتل را بازنویسی کنند از جمله: مقتل الحسین(ع) اثر حسن غفاری، وقعه الطف لابی مخنف، اثر محمدهادی یوسفی غروی، نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا اثر جواد سلیمانی، بازسازی مقتل الحسین ابومخنف اثر محمد صادق روحانی ترجمه وقعه الطف و مقتل الحسین ابی‌مخنف تصحیح و ترجمه حجت‌الله جودکی.

روضه‌الشهدا
مقتلی بر وزن گلستان

تا مدت زیادی هیچ کتابی در مورد واقعه عاشورا به زبان فارسی موجود نبود؛ بنابراین زمانی که کتاب روضه الشهدا به‌عنوان نخستین اثر فارسی‌زبان منتشر شد، سر و صدای زیادی به پا کرد؛ چرا که اغلب مداحان و مقتل‌خوانان می‌توانستند به راحتی آن را در دست گرفته و از رویش بخوانند. حسین کاشفی توانسته با بهره‌بردن از شیوه زبانی گلستان سعدی، با نثری مسجع و جذاب و با استفاده از عناصر داستانی، یک کتاب جالب و خواندنی را خلق کند. البته نمی‌توان به این کتاب با دیدی تاریخی و دقیق نگاه کرد. روضه‌الشهدا در واقع یک رمان تاریخی است و شاید بتوان آن را یک اقتباس آزاد و داستانی از ماجرای واقعی عاشورا به‌حساب آورد. پیدایش اصطلاحات «روضه» و «روضه‌خوانی» را به این اثر و رواج آن میان اهل منبر نسبت داده‌اند. این کتاب منشأ روایی تعزیه شد و به شکل‌گیری فرهنگ عامه تشیع در ایران و سایر مناطق شیعه‌نشین کمک شایانی کرد. شاعران، نویسندگان و داستان‌سرایان متعددی از روضه‌الشهدا برای خلق آثار ادبی و هنری الهام گرفتند.

فتح خون
روایتی از سیاره رنج

کتاب «فتح خون» اثری است روایی از وقایع عاشورا از سیدشهیدان اهل قلم سیدمرتضی آوینی که توسط انتشارات واحه تجدید چاپ شده است. این کتاب یکی از متفاوت‌ترین کتاب‌هاست. کتاب‌هایی که تا به حال از شهید آوینی منتشر شده بیشتر در حوزه رسانه و تحلیل مسائل اجتماعی جهان معاصر است. آوینی در این کتاب با فرم و بیانی جدید به روایت و تحلیل حرکت امام حسین(ع) از مدینه به سمت کربلا پرداخته و در بسیاری از موارد به مسائل جهان امروز نقبی زده است. متن کتاب، از 2قسمت کلی تشکیل شده است؛ قسمت اول به شرح و بیان وقایع و توصیف ماجراهای پیش‌آمده از رجب سال 60تا محرم سال 61هجری می‌پردازد و بخش دوم تحلیل و رازگشایی همان وقایع و ماجراهاست و در واقع بخش برجسته کتاب نیز همین است. «فتح خون»‌ در 10فصل روایت می‌شود: آغاز هجرت عظیم، کوفه، مناظره عقل و عشق، قافله عشق در سفر تاریخ، کربلا، ناشئه‌اللیل، فصل تمییز خبیث از طیب (اتمام حجت)، غربال دهر، سیاره رنج و تماشاگه راز.

حماسه حسینی
از روایت تا انتقاد

«حماسه حسینی»، کتابی 2جلدی که پیش‌تر 3جلدی بود، شامل صحبت‌های شهید مرتضی مطهری درباره واقعه عاشوراست و آن را از مستندترین آثار درباره امام حسین(ع) و یارانش می‌دانند. این کتاب در دهه 60به چاپ رسید. 2جلد این اثر به‌صورت مضمونی و آینه‌وار به هم مرتبطند. جلد اول شامل صحبت‌های ایرادشده و منظم این معلم شهید است و جلد دوم تمام پیش‌نویس‌ها و احتمالات او را دربر‌می‌گیرد. حماسه حسینی کتابی است که علاوه بر 50بار تجدید‌چاپ به زبان فارسی، تاکنون به چندین زبان دیگر هم ترجمه و چاپ شده است؛ بنابراین بیشتر جامعه مسلمین آن را خوانده‌اند و از این نظر هم یکی از مهم‌ترین کتاب‌های مربوط به واقعه عاشورا به شمار می‌آید. شهید مطهری در حماسه حسینی، نه‌تنها روایت خود را از واقعه عاشورا بیان می‌کند بلکه تنها به سندهای مورد‌قبول خودش برای این روایت اتکا نمی‌کند و با بردن ماجراها به بوته نقد، سعی دارد تا روایات جعلی و غیرقابل‌قبول از نظر خودش را هم رد کند.

نامیرا
عاشوراهای ابدی

کتاب نامیرا نوشته صادق کرمیار را سال 1388 انتشارات نیستان به بازار نشر عرضه کرد. این اثر عنوان پرفروش‌ترین رمان ایرانی را با موضوع عاشورا به‌دست آورده، توانسته جایزه ادبی جلال آل‌احمد و جایزه کتاب سال را بگیرد و به شمارگان بیش از 200هزار نسخه برسد و رکورد فروش کتب مرتبط در حوزه عاشورا را بشکند. «نامیرا» ریشه در مفهوم «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» دارد؛ مفهومی که می‌گوید پهنه سرزمین کربلا به اندازه کل زمین وسعت پیدا کرده و عاشورا همیشه زنده است. «نامیرا» داستانی شخصیت‌محور است؛ رمانی با خرده‌روایت‌هایی از تغییر روش، هدف، آرزو و عاقبت آدم‌ها. این روزگار است که افراد را در محک انتخاب شدن و انتخاب کردن می‌گذارد و نویسنده نامیرا فقط تصویرساز صادق این رویدادهاست. نویسنده کتاب را به سبک رمان‌های کلاسیک با شروعی آرام آغاز و تصویرسازی می‌کند، شخصیت‌ها را یک به یک وارد داستان می‌کند، آنها را معرفی می‌کند و با داستان پیش می‌برد. «نامیرا» اسیر اختلاف روایت‌های تاریخی نشده و البته از پیشینه تحقیقی درستی بهره‌ برده است.

قیام حسین‌ع
یک تحقیق، نه تبلیغ

این کتاب به اعتبار نویسنده، مجتهد، تاریخدان و معاصرش، سیدجعفر شهیدی، تحلیلی‌ترین اثر درباره چرایی قیام حسین بن‌علی(ع) است. نویسنده کتاب از مهم‌ترین استادان تاریخ اسلام است و آثار او همیشه دریچه جدیدی روی تاریخ گشوده است. شاید مطالعه این عبارات از نویسنده در مقدمه کتاب انگیزه‌بخش باشد: «درباره علل این رویداد، عقیده من نیز مانند دیگر تاریخ‌نویسان گذشته و بعضی تاریخ‌نویسان امروز بود، لیکن بررسی چند واقعه در تاریخ 50ساله آغاز اسلام، سبب شد که این حادثه را نیز به‌گونه‌ای دیگر بررسی کنم تا علل حقیقی آن را چنان که بوده است بیابم. نتیجه این بررسی‌ها این شد که دانستم بخش مهمی از حادثه‌های تاریخ اسلام- به‌خصوص از آغاز تا عصر اول عباسی- نه چنان است که تاریخ‌نویسان گذشته به قلم آورده‌اند و نه آیندگان آن را به‌عنوان اصل مسلم پذیرفته‌اند.» شهیدی در این کتاب بیش از آنکه در جست‌وجوی چگونگی آن رخداد عظیم باشد، به‌دنبال چرایی حادثه عاشورا بوده است؛ «مقصود من از نوشتن این یادداشت‌ها مقتل‌نویسی، تبلیغ مذهبی و حتی نوشتن تاریخ نیست. من کوشیده‌ام تا خود بدانم آنچه رخ داد، چرا رخ داد؟»