نماد فرهنگ و سیاست

کتابخانه مجلس که مولود انقلاب مشروطیت است و با رسالت ارائه خدمات کتابداری، اطلاع‌رسانی، پژوهشی و علمی به نمایندگان محترم مردم در مجلس تأسیس شده به‌عنوان یکی از مراکز علمی و فرهنگی معتبر و مهم در پاسداری از میراث مکتوبِ فرهنگ و تمدن ایران و اسلام در جهان شناخته‌می‌شود. این مجموعه دارای گنجینه‌هایی کم‌نظیر از منابعی‌است که وجود آنها بر اعتبار و جایگاه آن به‌عنوان مرکزی مهم در بسط و اشاعه تاریخ علم و هنر افزوده است.

کتابخانه مجلس شورای اسلامی که هم‌اکنون میلیون‌ها مجلد کتاب چاپی، سربی، سنگی و خطی، نشریه ادواری، سند ملی و بین‌المللی، عکس‌ و نقشه‌ تاریخی، منبع شنیداری و دیداری، گزارش‌ دولتی و اثر هنری را در خود جای داده، جزو نخستین بخش‌های جنبی‌ای‌است که در مجلس شکل گرفت و همراه با توسعه ساختار سازمانی مجلس، این بخش نیز توسعه فراوانی یافت.

این کتابخانه را باید ‌زاده انقلاب مشروطیت و حاصل تشکیل اولین مجلس ملی ایران در سال۱۲۸۵ دانست. پس از اوجگیری جنبش مشروطه‌خواهی در ایران، عطش مردم برای کسب آگاهی هم بیشتر شد و به رغم وجود مساجد، مدارس و مطبوعات، این نیاز به طور کامل برآورده نشد. با پیروزی انقلاب مشروطیت و تأسیس مجلس شورای ملی در سال۱۲۸۵ این احساس نیاز شدت گرفت؛ چراکه بینش، دانش و آگاهی، لازمه قانونگذاری درست بود؛ بدین خاطر عده‌ای از نمایندگان فعال به فکر ایجاد کتابخانه‌ای برای مجلس افتادند که نمایندگان مردم را از جهت علمی و اطلاعاتی، تغذیه کند. درخصوص نخستین اقدامی که بتوان آن را سرآغاز شکل‌گیری کتابخانه مجلس دانست اطلاعات دقیقی در دست نیست اما ظاهرا نخستین جوانه شکل‌گیری کتابخانه مجلس هنگامی سبز شده که مرتضی‌قلی‌خان هدایت(صنیع‌الدوله) ـ نخستین رئیس مجلس ـ در سال1285هجری شمسی دستور خرید چندین جلد کتاب حقوقی را صادر کرده است.

اگرچه تأسیس رسمی کتابخانه‌ای به‌  معنای واقعی کلمه و با هدف بنیادین حمایت فکری و علمی نمایندگان مجلس که از ضرورت‌های اساسی تشکیل حکومت جدید بود در دوره نخست مجلس ـ با همه عزمی که برای انجام این کار وجود داشت ـ به دلیل مشکلات ناشی از ایجاد تغییرات اساسی در سیستم حکومتی و مشغله‌های فراوان نمایندگان میسر نشد، برخی از نمایندگان فرهیخته عضو هیأت‌رئیسه دومین دوره مجلس شورای ملی با مساعی و پشتکار، در این راه قدمی اساسی و قانونی برداشتند؛ به این صورت که در ماده۱۳۵ نظامنامه داخلی (آیین‌نامه داخلی) مجلس شورای ملی، مصوب ۲۶ذی‌الحجه۱۳۲۷/ ۱۸دی۱۲۸۸، نام «کتابخانه» آورده شد. در این قانون از «کتابخانه» به‌عنوان یکی از دوایر «شعبه اداری» مجلس شورای ملی نام برده شده است. فردی که در تحقق این ماده بسیار فعالیت کرد ارباب کیخسرو شاهرخ ـ نماینده وقت زردشتیان در مجلس شورای ملی و رئیس وقت امور اداری و کارپرداز وقت مجلس شورای ملی ـ بود ولی به‌علت کثرت کارهای اداری وی و لزوم انجام‌دادن وظایف نمایندگی‌اش و نیز کمبود اعتبارات مالی، تأسیس کتابخانه به تعویق افتاد.

وی در سال۱۲۹۱ با خرید ۲۰۲مجلد از کتاب‌های میرزا ابوالحسن جلوه و دریافت ۱۰۹۱جلد از کتاب‌های احتشام‌السلطنه (محمود علامیر) به‌عنوان اهدا، عملا کتابخانه مجلس را راه‌اندازی کرد. کتاب‌های خریداری‌شده و اهدایی در 2اتاق کوچک و تودرتو و داخل چند قفسه چوبی در قسمت شرقی حوضخانه عمارت قدیم مجلس شورای ملی چیده ‌شد. این کتابخانه کوچک همواره مورد مراجعه و استفاده نمایندگان بود.

در آغاز قرار بود کتابخانه در همان محل حوضخانه به صورت رسمی افتتاح شود اما این کار به‌دلیل پیشامدها و موانع مختلف و نیز فترت‌های بین دوره‌های قانونگذاری، انجام نگرفت. مرحوم حسین پیرنیا (مؤتمن‌الملک) ـ رئیس وقت مجلس شورای ملی ـ  نیز با افتتاح کتابخانه در آن فضای کوچک مخالفت می‌ورزید. وی معتقد بود که باید نخست محل مناسبی برای کتابخانه در نظر گرفته شود. پس از چندی، مجلس در دوره چهارم تقنینیه، بناهای واقع در شرق کاخ بهارستان و عمارت‌های آن را خریداری کرد. یکی از این عمارت‌ها اصطبل و کالسکه‌خانه بود که آن را به کتابخانه تبدیل کردند و این زمینه‌ای شد که نهایتا در سال۱۳۰۲ تلاش‌ها و کوشش‌هایی که برای تأسیس کتابخانه انجام گرفته بود به نتیجه برسد و با انتقال منابع از ساختمان مجلس شورای ملی (عمارت بهارستان) به ساختمان جدید، کتابخانه از لحاظ مکانی جدا شد. در آن هنگام عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ به‌عنوان مدیر موقت کتابخانه و نماینده ارباب کیخسرو شاهرخ منصوب شد. کتابخانه مجلس پس از نزدیک به 2سال، یعنی در سال۱۳۰۴ تحت‌نظر مدیریت دانشمند و کاردانی همچون یوسف اعتصامی آشتیانی (اعتصام‌الملک) به‌عنوان نخستین کتابخانه رسمی و دولتی گشایش یافت. هم‌اکنون از این ساختمان به‌عنوان کتابخانه شماره۲ مجلس (کتابخانه ایران‌شناسی و کتابخانه تخصصی مطالعات زنان) استفاده می‌شود.

ساختمان اصلی کتابخانه مجلس (ساختمان شماره یک) در ۱۷بهمن ۱۳۴۱ افتتاح و با اوج‌گیری انقلاب اسلامی در سال۱۳۵۷ به مدت ۶‌ماه تعطیل شد. در سال۱۳۶۲ با تصمیم مسئولان وقت، کتابخانه مجلس سنای سابق نیز با عنوان کتابخانه شماره۲ زیر نظر کتابخانه مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. در تاریخ ۲۱شهریور۱۳۷۵ طرح تصویب «اساسنامه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» به تصویب مجلس شورای اسلامی و در ۲۸شهریور همان سال به تأیید شورای نگهبان رسید. مطابق این قانون، به کمیسیون مشترک امور اداری و استخدامی و دیوان محاسبات و بودجه و امور مالی مجلس شورای اسلامی اجازه داده شد که اساسنامه مذکور را بررسی کند و به تصویب نهایی برساند. اساسنامه جدید در تاریخ ۱۳آذر۱۳۷۵ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در تاریخ ۵دی۱۳۷۵ مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفت. با تجدید سازمان کتابخانه و تصویب اساسنامه جدید، این کتابخانه به «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» تغییر نام یافت و زیر نظر هیأت‌امنایی به ریاست عالیه رئیس مجلس شورای اسلامی به روند توسعه خود، شتابی مضاعف بخشید.
کتابخانه مجلس بنا به رسالت تاریخی‌ای که برعهده دارد، یعنی پشتیبانی اطلاعاتی از فرایند قانونگذاری و حمایت از پژوهش در حوزه‌های ایران‌شناسی، اسلام‌شناسی و میراث اسنادی، همواره چشم‌به‌راه پویندگانی از قافله علم و آگاهی بوده است و اینک پس از گذشت سال‌ها بالندگی و ثمردهی به‌سان درختی تنومند، بر خیل مشتاقان معارف سایه‌ای پرمهر گسترانده و با گنجینه‌هایی از نفایس و نوادر، بی‌ منت و ادعا، طعم دلچسب تلاش‌های دانشوران گذشته و حال را به علاقه‌مندان پرشمار خود می‌چشاند.