فرهنگ تولید زباله، زیر خط فقر

محمود مولایی
حدود نیم‌قرن پیش هنگامی که سیدنی لومت برای ساخت فیلم «بعدازظهر سگی» آماده می‌شد، برای شروع فیلم، نوع زندگی شهروندان نیویورک را به تصویر کشید. این کارگردان آمریکایی برای اینکه نیویورک را شهری کثیف نشان دهد در مجموعه‌ نماهایی از شهر، تصویر جست‌و‌جوی سگی در میان انبوه زباله‌های کنار خیابان را نشان می‌دهد بعد تصویری از ساحل کثیف و زباله‌هایی که در سطح خیابان‌ها ریخته شده و تصاویری از این‌دست نمایان می‌شود. البته امروزه در شهرهای بزرگ جهان زباله‌ها از سطح شهر جمع ‌آوری می‌شود. در کلانشهر تهران نیز یک یا 2بار و در بعضی از محله‌ها در 3نوبت زباله‌ها را از سطح شهر جمع می‌کنند. حالا تصور کنید جمع‌آوری زباله در پایتخت یک روز به تعویق بیفتد؛ چه تصویری در سطح شهر نمایان می‌شود؟ هر سال انسان‌ها بیشتر از 2میلیارد و 12میلیون تن زباله در جهان تولید می‌کنند. جالب اینکه اگر این حجم از زباله‌ها در سال داخل کامیون‌ها قرار بگیرد، ظاهرا خطی از این کامیون‌ها می‌تواند 24بار دور زمین کشیده شود. در تهران نیز روزانه بین 8هزار و 500تا 9هزار تن زباله تولید می‌شود و حالا این پرسش مطرح است که تفکیک، جمع‌آوری صحیح، انتقال به محل، بازیافت و امحا چگونه باید صورت بگیرد.



مدیریت پسماند در تهران یکی از فعالیت‌های مهم شهرداری به‌حساب می‌آید. البته به گفته کارشناسان، تفکیک زباله از مبدا از اصلی‌ترین مشکلات سازمان مدیریت پسماند است. هم‌اکنون تنها 3درصد از زباله‌های تولیدشده از مبدا تفکیک می‌شود. به‌گفته رئیس کمیسیون سلامت و محیط‌زیست شورای شهر تهران، 3درصد آمار قابل‌قبولی نیست و در این چرخه باید بازنگری شود. زهرا صدراعظم‌نوری درباره تفکیک زباله‌ تر و خشک به همشهری می‌گوید: «در موضوع جمع‌آوری زباله یا پسماند، تفکیک زباله‌های تر و خشک باید از مبدا انجام شود. با آموزش و فرهنگسازی و مدیریت این فرایند اتفاقات خوبی خواهد افتاد. زباله‌ای که در مبدا توسط خانوارها، مراکز و واحدهای مختلف اداری، تجاری، صنعتی و آموزشی تولید می‌شود به‌راحتی قابل تفکیک است. می‌توان زباله‌های  خشک را بازیافت و از آنها استفاده کرد. در واقع این زباله‌ها باارزش هستند و می‌توان مواد قابل استفاده‌شان را به چرخه مصرف برگرداند و از آنها بهره‌برداری کرد. حتی از لحاظ تامین منابع مالی نیز می‌تواند مؤثر باشد». او ادامه می‌دهد: «در فرایند تفکیک زباله ‌تر بخشی از آن به کمپوست تبدیل می‌شود. در این کمپوست، زباله‌هایی مانند شیشه دیده نمی‌شود و می‌توان از آن به عنوان کود در فضای سبز و کشاورزی استفاده کرد».

البته تفکیک زباله از مبدا نیازمند مشارکت شهروندان است. به‌نظر می‌رسد هر قدر مشارکت بیشتر باشد آمار تفکیک از مبدا هم بالا می‌رود. هم‌اکنون سازمان مدیریت پسماند برای فرهنگسازی و آموزش‌ شهروندان برنامه‌هایی را  ارائه داده است. این سازمان برای 7گروه جامعه برنامه‌های آموزشی در نظر گرفته است: 1- معلمان و مربیان بهداشت و تربیتی مدارس و دبیرستان‌ها، 2- دانش‌آموزان، 3- مدیران، کارشناسان و نیروهای خدماتی سازمان‌ها و ادارات، 4- نمازگزاران در مساجد، اعضای شورا و بسیج محلات، 5- خانم‌های خانه‌دار، 6- اصناف مختلف 7- مخاطبان مختلف در فرهنگسراها.

با وجود این، به‌نظر می‌رسد برای رسیدن به استانداردهای جهانی باید زمان بیشتری صرف کرد. حسین جعفری- مدیرعامل سابق سازمان پسماند تهران- درباره اینکه چرا در دوره‌های گذشته فرهنگسازی مناسبی برای مشارکت مردم صورت نگرفته به همشهری می‌گوید: «تا کنون آموزش‌ به شهروندان به‌صورت ارائه نکاتی که رعایت آنها الزامی و اجباری بوده صورت گرفته است یعنی به سمت آموزش‌های آگاهانه‌ نرفته‌ایم که مردم با هدف بهره‌مندی از منفعت اقتصادی، معنوی و اجتماعی ‌آنها را به خاطر بسپارند و به کار ببندند. در این سال‌ها یک نوع آموزش به افرادی در سنین مختلف دیکته شده است؛ آموزش‌هایی یکنواخت و یکسان بدون توجه به سطوح مختلف آموزشی آنها. اگر بخواهیم دسته‌بندی کنیم، مشارکت مردم باید در بحث تفکیک زباله از مبدا به‌عنوان اساسی‌ترین و پایه‌ای‌ترین موضوع مدیریت پسماند در اولویت قرار بگیرد». او ادامه می‌دهد: «وقتی بتوانیم این مشکل را برطرف کنیم خیلی از مسائل درست می‌شود. متاسفانه در دوره‌های مختلف شهرداری، موضوع آموزش به‌صورت یک جزیره مستقل از بخش‌های دیگر شهرداری کار خود را دنبال کرده است».

اواسط هفته گذشته کمیسیون سلامت و محیط‌ زیست نشستی را با موضوع تفکیک از مبدا با حضور شهرداران مناطق شمالی شهر برگزار کرد. در این نشست قرار شد طرح تفکیک از مبدا به‌صورت پایلوت در مناطق شمالی دنبال شود تا بازخوردهای آن به‌طور دقیق مشخص شود.



وضعیت نامناسب  تولید پسماند

ظاهرا میزان تولید زباله توسط شهروندان تهرانی بیشتر از استانداردهای جهانی است. این موضوعی است که عضو شورای شهر به آن اشاره می‌کند. نوری عنوان می‌کند: «تولید پسماند در شهر تهران وضعیت مناسبی ندارد و بیشتر از استاندارد است. هر شهروند تهرانی روزانه به‌طور متوسط یک کیلوگرم زباله تولید می‌کند که این بسیار زیاد است. پروسه حمل این حجم زباله تا رسیدن به محل دفن، امحا یا تبدیل بسیار هزینه‌بر است و سرمایه‌های شهر به این شکل مصرف می‌شود. در حالی که می‌توان با مدیریت و فرهنگسازی میزان تولید زباله را کاهش داد».

رئیس کمیسیون سلامت و محیط‌زیست شورا معتقد است شهرداری می‌تواند نقش مؤثری در تولید پسماند کمتر در تهران داشته باشد. او در ادامه می‌گوید: «انتظاری که از شهرداری، معاونت خدمات شهری و سازمان مدیریت پسماند می‌رود این است که با همکاری واحدهای فرهنگی و اجتماعی در وهله اول برای  اینکه زباله کمتری تولید شود یا برای مصرف درست منابع پایان‌پذیر به نحوی که کمتر تبدیل به زباله شوند کار تبلیغاتی و فرهنگسازی انجام شود».
 


تولید انرژی با زباله‌سوزی

با وجود انجام بعضی فعالیت‌ها برای دفع زباله از طریق مخازن زیرزمینی، هم‌اکنون تولید برق از زباله با 2سیستم هاضم(بیوگاز) و زباله‌سوزی با همکاری وزارت نیرو پیگیری می‌شود. براساس گزارش ترازنامه اقتصادی کشور در سال94 بهره‌برداری از نیروگاه‌های بیوگاز شیراز، مشهد، تهران و تهران 2با ظرفیت اسمی 6/11مگاوات و تولید 4/14گیگاوات ساعت برق تولید شده است. یک سال قبل از آن این کلانشهرها به اضافه نیروگاه بیوگاز اصفهان با ظرفیت اسمی 6/14مگاوات و تولید 47 گیگاوات ساعت برق، از پسماند انرژی تولید کرده اند. به این ترتیب، تولید انرژی از پسماند به‌دلیل اینکه وزارت نیرو با قیمت مناسب از شهرداری خریداری می‌کند به‌صرفه است. هم‌اکنون ظرفیت تولید برق در نیروگاه‌های پسماند کشور حدود ۱۱ مگاوات است که در ۵ نیروگاه در شهرهای شیراز، تهران و مشهد انجام می‌شود. در تهران به جز زباله از فاضلاب نیز برق تولید می‌شود. رئیس کمیسیون سلامت و محیط ‌زیست شورا می‌گوید: «متاسفانه از همه ظرفیت‌های نیروگاه آرادکوه تهران به خوبی استفاده نمی‌شود. این زباله‌سوز می‌تواند برق تولیدی‌اش را به شبکه بفروشد. در این حالت هم نیاز شبکه تامین می‌شود و هم درآمدی به دست می‌آید. در منطقه شمالی شهر در محدوده‌ای امکان زباله‌سوزی هست. باید پسماند شمال شهر را در نقطه‌ای جمع‌ و بعد از طریق زباله‌سوز تبدیل به برق کرد. درصدد هستیم با این روش وضعیت پسماند تهران را بهتر کنیم».

برخلاف سیستم هاضم، سیستم زباله‌سوزی با وجود تولید انرژی، آلودگی‌هایی هم برای محیط‌زیست و شهروندان ایجاد می‌کند. ظاهرا در دنیا شیوه زباله‌سوزی برای تولید انرژی رفته‌رفته‌‎‌ جایگاه خود را از دست می‌دهد. صدراعظم‌نوری درباره آلودگی زباله‌سوزی در تهران می‌گوید: «اگر زباله‌سوزی که احداث می‌شود استاندارد لازم را داشته باشد آلودگی ‌تولید نخواهد کرد. در بسیاری از شهرهای اروپایی چنین مراکزی در نقاطی از شهر دایرند و آلودگی و مزاحمتی هم برای شهروندان ندارند. مهم این است که استانداردها رعایت شود و خود این تکنولوژی برتر و قابل دفاع باشد».



تجمیع پیمانکاران پسماند

با اجرای طرح جامع مدیریت پسماند شهر تهران توسط شهرداری احتمالا بخشی از مشکلات مربوط به زباله‌ در پایتخت برطرف می‌شود. شورای شهر تهران طرح جامع مدیریت پسماند تهران را در بودجه سال 97مصوب کرد و هم‌اکنون مقدمات آن فراهم شده است. محمدحسین بازگیر- رئیس اداره حفاظت محیط‌ زیست تهران- به همشهری می‌گوید: «شهرداری برای مدیریت پسماند زحمات زیادی می‌کشد. به هر حال، جمع‌آوری، انتقال و امحای حدود 9تن زباله خانگی و نزدیک به 50هزار تن نخاله و پسماندهای عمرانی در سایت آرادکوه و آبعلی کار خیلی مهم، پرزحمت و پرهزینه‌ای است. امروز نمی‌توانیم بگوییم که گود آبعلی و سایت آرادکوه همان گود و سایت سال93 است». او ضمن انتقاد از سیاست‌های مدیریت پسماند در دوره گذشته اضافه می‌کند: «دوستان در شهرداری در سال93 اعلام کردند که فراخوان داده‌ایم و می‌خواهیم پیمانکاران خارجی را دعوت کنیم اما با گذشت 6، 7‌ماه گفتند که انتخاب کرده‌ایم. بعد یک پیمانکار آلمانی به نام فیشنر آمد و گفتند داریم قرارداد می‌بندیم. بعد از مدتی اعلام کردند که به‌ هم خورد و کار انجام نشد. یک‌سال و نیم پیش اعلام کردند با توجه به توانایی پیمانکاران داخلی کار پسماند را به پیش می‌بریم».

شورای پنجم البته به این موضوع رسیدگی کرده است. چنان‌که صدراعظم‌ نوری درباره وضعیت پیمانکارها تاکید می‌کند: «من اخیرا از سازمان مدیریت پسماند پیگیری کردم. این سازمان موضوع تجمیع پیمانکاران را پیگیری می‌کند. متاسفانه می‌بینیم که بعضی از پیمانکاران به‌صورت ناصحیح مدیریت می‌کنند و از طریق واسطه‌گری و چنددستگی کار را به افراد دیگری می‌سپارند. در این میان عده‌ای سودجو از این وضعیت سوءاستفاده می‌کنند. بنابراین سازمان مدیریت پسماند در تلاش است با تجمیع پیمانکاران، تفکیک زباله را عملی کند. با این روش، پیمانکاران تمایل بیشتری به‌ کار کردن پیدا می‌کنند. زباله خشک ارزش بیشتری دارد و اگر در یک محدوده یک پیمانکار باشد، می‌تواند هم زباله خشک و هم زباله‌ تر را جمع‌آوری کند. در این حالت پیمانکاران از منافع مناسبی هم برخوردار می‌شوند». او معتقد است: «اگر هر کاری با برنامه‌ریزی  و مطالعه و با یک طرح جامع پیش برود مطمئنا نتایج بهتری به دست می‌آید. به این ترتیب اهداف طرح جامع پسماند هم عملیاتی می‌شود و از کارهای پراکنده و موردی و صرف هزینه جلوگیری به عمل می‌آید. به هرحال امروز در دنیا تجربه‌های خیلی خوب و موفقیت‌آمیزی در مدیریت پسماند وجود دارد. اگر برای پسماند تهران با آینده‌نگری طرح جامعی آماده شود می‌توان برای مناطق مختلف شهر برنامه‌ریزی کرد؛ به این ترتیب که ابتدا با استفاده از تکنولوژی، تولید زباله کاهش پیدا کند و بعد تفکیک و سپس بازیافت به‌صورت اصولی انجام شود و در نهایت ارزش اقتصادی پیدا کند».




مدیریت پسماند در تهران یکی از فعالیت‌های مهم شهرداری به‌حساب می‌آید. البته به گفته کارشناسان، تفکیک زباله،درمبدا از اصلی‌ترین مشکلات سازمان مدیریت پسماند است. هم‌اکنون تنها 3درصد از زباله‌های تولیدشده در مبدا تفکیک می‌شود. رئیس کمیسیون سلامت و محیط‌زیست شورای شهر تهران، 3درصد را آمار قابل‌قبولی نمی داند و به دنبال بازنگری در این چرخه است