یادداشت
خانواده‌ای به وسعت یک شهر
مریم اردبیلی- مدیرکل امور بانوان شهرداری تهران
امسال به بهانه روز خانواده آرزو می‌کنیم که توجه به رویکرد خانوادهمحور محدود به یک روز و یک مناسبت نشود و به همه روزهای سال و به تمامی عرصه‌های مدیریت شهری تسری یابد.
طبق روایات معتبر اسلامی هیچ بنایی محبوب‌تر از خانواده نزد خداوند، وجود ندارد. خانواده در بیانات مقام معظم رهبری به‌عنوان سلول بنیادی و اصلی جامعه مطرح می‌شود و از سوی دیگر جامعه ما در شئون مختلف ثابت کرده است که حتی فارغ از آموزه‌های دینی هم برای نهاد خانواده ارزشی کلیدی قائل است؛ چنان‌که در مقام مقایسه با سایر کشورهای جهان، خانواده در ایران شأن و منزلت ممتازی دارد به نحوی که ایران جزو 10کشور اول جهان در اهتمام و تقدیس این نهاد به‌شمار می‌آید. این میزان اهمیت و ارزش به نهاد خانواده در جامعه ایرانی-اسلامی، ما را به سمت خلق الگویی خانوادهمحور در مدل حکمرانی بومی هدایت کرده و بر همین مبناست که در اصل دهم قانون اساسی خانواده دارای جایگاهی عالی و مترقی است. با این همه تأکیدات مبانی دینی، توجه ویژه مقامات عالی نظام و اسناد بالادستی، ولی در سطح اجرایی خانواده تاکنون از جایگاهی که شایسته آن است برخوردار نشده است.
در شرایط کنونی که مسیر جوامع در همه دنیا از رویکردهای خطی توسعه‌ای، عبور کرده و تکیه صرف بر ساختارهای رسمی برای حل مشکلات شکست‌خورده قلمداد می‌شود و هر حکومتی در مسیر یافتن مدل حکمرانی متناسب با فرهنگ و ارزش‌های خود قدم برمی‌دارد، لازم است تا ما نیز با بازگشت به آرمان‌های انقلاب و مبانی اصیل دینی، مدل متناسب خود را از حکمرانی مردم‌سالارانه بازبینی و بازتعریف کنیم. رویکرد خانوادهمحور پاسخی روزآمد و اصیل به این نیاز در سطح مدیریت جامعه است که به پشتوانه اندیشه‌های متعالی دینی مواجهه‌های فعال با اقتضائات گام دوم انقلاب دارد. رویکرد خانوادهمحور در مدیریت شهری، در کنار توجه ویژه به نیازهای خانواده برای زیستن در شهر اسلامی، از ظرفیت‌های متعدد خانواده برای بهبود محیط، بهره‌برداری می‌کند. تنها در این صورت است که می‌توان از مدل ناکارآمد دولت‌محور در حکمرانی (که در همه تصمیمات و اقدامات فقط به ساختارهای رسمی چشم می‌دوزد) و مدل فردگرای وارداتی غیرمتناسب با مقتضیات بومی فاصله گرفت.
به‌طور کلی می‌توان سیاستگذاری مدیریت شهری در قبال خانواده را به 3دسته سیاست‌های شهر دوست‌دار خانواده، سیاست‌های پیوست خانواده و سیاست‌های خانوادهمحور تقسیم کرد. در سیاست‌های شهر دوست‌دار خانواده، از آنجایی که خانواده برای مدیریت شهری اهمیت دارد؛ پس آن را از طریق پرداخت انواع تسهیلات و تعریف انواع تخفیف‌ها و معافیت‌ها حمایت می‌کند. این نگاه اگرچه خانواده را حمایت می‌کند اما کماکان نگاه انفعالی و بخشی به خانواده دارد.
در دسته دوم نگاه نظام‌مندتری در نسبت بین مدیریت شهری و خانواده وجود دارد. سیاست‌های پیوست خانواده در پی این است که جهت‌گیری و تنظیم سیاست‌های شهرداری با درنظر گرفتن مصالح خانواده‌ها صورت گیرد و در نتیجه ابعاد و آثار انواع طرح‌ها، قوانین و مقررات شهری بر خانواده‌ها سنجیده می‌شود و در صورت لزوم متناسب با مصالح خانواده اصلاح می‌شود. در واقع مدیریت شهری سیاست‌های خود را از آزمایشگاه خانواده عبور می‌دهد.
اما در سیاست‌های خانوادهمحور، شهرداری خانواده را به‌عنوان یک نهاد دارای عاملیت به رسمیت می‌شناسد و برای خانواده‌ها وجاهت قانونی قائل می‌شود و بخشی از مسئولیت‌ها و اختیارات خود را به خانواده‌ها تفویض می‌کند. شهر خانوادهمحور یا شهر خانواده، جایی است که حکمران، «خانواده» را به‌عنوان یک «نهاد» به رسمیت شناخته و برای آن هویت رسمی و قانونی و مسئولیت و اختیار قائل است. این رویکرد برخلاف نگرشی که خانواده را حداقلی و حاشیه‌ای می‌بیند به خانواده و رکن محوری آن یعنی زنان بها می‌دهد و زمینه رشد زنان و عاملیت آنها در خانواده و جامعه را فراهم می‌آورد؛ چراکه حضور و عاملیت آنها را رمز بهبود وضعیت جامعه می‌داند.
تعیین و ابلاغ حمایت مالی از بعضی خانواده‌ها و تعیین بخشودگی‌های مالی در وصول درآمد برای خانواده‌های نیازمند حمایت، تسهیل دسترسی ایمن، ارزان، سریع و آسان آنها به حمل‌ونقل عمومی نمونه‌هایی از سیاست‌های شهر دوست‌دار خانواده به‌حساب می‌آیند. تهیه پیوست خانواده در اجرای کلیه پروژه‌های شهری بزرگ‌مقیاس عمومی و خصوصی اعم از پل‌ها و بزرگراه‌ها و مراکز خرید (مثل الزام مراکز خرید به درنظر گرفتن اتاق والدین و کودک) و درنظر گرفتن پیوست خانواده در استفاده از وسایل حمل‌ونقل (مثل فراهم کردن تسهیلات رفت‌وآمد به ایستگاه‌های مترو و اتوبوس برای سالمندان و مادرانی که کالسکه نوزاد خود را به همراه دارند) ازجمله سیاست‌های پیوست خانواده در مدیریت شهری هستند. در فاز اجرایی «تهران خانواده»، شهرداری تهران هر خانواده را برای حضور در سطح محله و شهر و پیشنهاد و اجرای برخی طرح‌ها و برنامه‌ها حمایت می‌کند. مثلا ظرفیت پذیرش گزارش‌های نظارتی از سوی خانواده‌ها را فراهم می‌کند، از مشارکت خانواده‌ها در تأمین مالی بعضی از پروژه‌های شهری به‌صورت تأمین مالی جمعی استفاده می‌کند، با پیش‌بینی سازوکارهای لازم از نظرات خانواده‌ها برای اولویت‌بندی اجرای پروژه‌های شهری با توجه به محدودیت‌های بودجه بهره می‌برد، خانواده‌ها را به کمک خودشان برای مقابله با خطرات احتمالی ناشی از حوادث طبیعی آموزش می‌دهد و آنها را سازماندهی و تجهیزمی‌کند، از طرح‌های خلاقانه‌ای مثل سیستم حمل‌ونقل «معتمد خانواده» در بستر تاکسی‌های اینترنتی با هدف فراهم کردن سفر ایمن و اطمینان‌بخش برای زنان و کودکان حمایت می‌کند و با کمک به اجرای طرح‌های «یاور خانواده» و «دستیار خانواده» برای کمک به خانواده‌هایی که نیازمند مراقبت از نوزاد، سالمند یا بیمار هستند، با تکیه بر ظرفیت خانواده‌های توانمند و جویای کار به پر شدن خلأ کارکردهای خانواده در دوران جدید کمک می‌کند. شیوه حکمرانی خانوادهمحور تاکنون در ایران یا کشورهای دیگر به‌صورت حداکثری اجرا نشده و برآمده از جایگاه ارزشمند خانواده در مبانی دینی، خواست آحاد جامعه مندرج در قانون اساسی جمهوری اسلامی و تبیین‌های رهبر معظم انقلاب است. علاوه بر این، در برهه کنونی حکمرانی در ایران، فرصت‌هایی برای پیاده‌سازی این الگو ایجاد شده که با جدیت و همت مدیران و مسئولان از سویی و ترویج فرهنگ مسئولیت‌پذیری و مشارکت‌طلبی در عموم مردم از سوی دیگر، اجرای آن دور از دسترس نیست.
در آخر باید به این نکته اشاره کرد که خانواده از گروه‌های بنیادینی است که با وجود تأکید اسناد بالادستی نظام، در عمل و برنامه‌ریزی‌ها در دوران مختلف مدیریت شهری تا حد زیادی نادیده گرفته شده است. طرح پیشنهادی «تهران خانواده» تلاشی برای تغییر پارادایم مدیریت شهری در توجه به خانواده و توانمندی‌های بالقوه آن در گستره مدیریت شهری تهران است. اجرای گام‌به‌گام این طرح می‌تواند در بلندمدت تجربه زیست شهری را در شهر تهران و در ادامه سایر شهرهای ایران تغییر دهد و آن را امن‌تر، مشارکتی‌تر، مسئولانه‌تر، کارآمدتر و محله‌ای‌تر کند. با این توصیف، امید می‌رود پس از ابلاغ بیانیه گام دوم، با وجود تجربیات ارزشمند حکمرانی مردمی در جمهوری اسلامی و با نگاه به تحولات و ظرفیت‌های جهان جدید، حکمرانان و سیاستگذاران در نهادهای مختلف کشور، ازجمله در مدیریت شهری کلانشهر تهران، با نگاهی پیشرو و نوآورانه به مدیریت شهری، به طرح تهران خانواده توجه نشان دهند، به این امید که رویکرد مدیریت خانوادهمحور در رفت و برگشت میان عرصه نظر و عمل، الگویی روزآمد و بومی متناسب با فرهنگ غنی ایرانی-اسلامی رقم بزند.
در همینه زمینه :
