سفر پوتین به تهران و تأثیرات آن بر روابط ایران و روسیه

محسن محمدی‎الموتی؛عضو هیأت‎علمی دانشگاه

سفر ولادیمیر پوتین، رئیس‎‎جمهوری فدراسیون روسیه به تهران برای شرکت در هفتمین نشست سران آستانه (روسیه، ترکیه و ایران) به‎منظور رسیدن به راهکارهای حل بحران سوریه، نشان از جایگاه استراتژیک جمهوری اسلامی ایران در دوران کنونی‌ گذار نظم بین‎المللی در حل مسائل منطقه‎ای و جهانی دارد. علاوه براین مهم، این حضور تأثیرات اساسی بر روابط دوجانبه تهران و مسکو باقی خواهد گذاشت.
واقعیت این است که روابط ایران و روسیه فراز و نشیب‎های زیادی را طی چندسال اخیر تجربه کرده است. در واقع برایندی از موضوع‎های گوناگون موجود در روابط ایران و روسیه سبب شده تحلیل‎های خوش‎بینانه و بدبینانه‎ای در ارتباط با سطح روابط بین 2کشور مطرح شود. موضوع‎های مورد اختلافی که عمدتا در دولت‎های قبلی وجود داشته و باعث شده برخی رسانه‎های غرب‌گرا و تحلیلگران، سطح شکننده‎ای را درخصوص روابط 2کشور درنظر گرفته و با تکیه بر یک نوع روانشناسی منفی تاریخی، معتقد باشند روسیه، ایران را به مهره‎ای برای باج‎خواهی و گرفتن امتیاز از آمریکا و تنظیم روابط با اتحادیه اروپا تبدیل کرده است.
این نگاه منفی و ابزارمحور ازسوی برخی کارشناسان روسی نیز به‎نحوی درباره ایران وجود داشته؛ به‎گونه‎ای که برخی از آنها مدعی‎اند ایران فقط به‎دنبال تأمین اقلامی از روسیه است که آنها را سایر کشورها در اختیار ایران قرار نمی‎دهند و در صورت بهبود روابطش با آمریکا و غرب، جایگاه روسیه و تجارت با آن در سیاست ‎خارجی ایران تقلیل خواهد یافت. ازسوی دیگر برخی کارشناسان به‎دلیل موضوع‎های مشترکی نظیر تحریم‎های بین‌المللی، عدم‌اعتماد به آمریکا و غرب، نگرانی مشترک از خیزش تندروی سلفی تکفیری، هدف‎های مشترک در آسیای ‎مرکزی و قفقاز و... به 2کشور به‎عنوان متحدانی راهبردی نگریسته و از روابط 2کشور در قالب اتحاد استراتژیک یاد می‎کنند.
اما واقعیت این است که تحلیل روابط 2کشور ایران و روسیه طی سال‎های گذشته به‎دلیل شرایط خاص حاکم بر 2کشور باید بر یک مبنای دقیق و سنجیده استوار شود. از این منظر، رهیافت سومی با نگاه واقع‎بینانه و منفعت‎محور می‎تواند درخصوص روابط ایران و روسیه مطرح شود که منافع‎ملی را معیار سنجش سیاست‎خارجی می‎داند. براین اساس، یکی از ویژگی‎های بارز رابطه بازیگران در صحنه سیاست بین‎الملل، نسبی‌بودن روابط است. این ویژگی ماهوی، پایه تنظیم اهداف و منافع هر کشور در تعیین رابطه دوستانه، خصمانه یا بی‎طرفانه با سایر کشورها به‎شمار می‎رود.
بدیهی است که ایران و روسیه، به‎عنوان 2کشور در صحنه سیاست بین‎الملل نیز از این قاعده ماهوی مستنثنی نیستند. در واقع فراز و نشیب‎های روابط 2کشور طی چند سال اخیر را نیز باید در همین قاعده جست‎وجو کرد که در مقاطع مختلف تاریخی، زمینه‎ساز نزدیکی یا دوری دوطرف از یکدیگر شده است.
در این ارتباط باید توجه داشت که گزاره عمل‎گرایی و منفعت‎طلبی درخصوص روسیه همواره از غلظت بیشتری نسبت به ایران برخوردار بوده و روسیه با نگاه عمدتا منطقه‎محور به ایران، ایجاد توازن را در سطح مسائل منطقه‎ای و روابط دوجانبه‌دنبال می‎کرد. درحالی‎که درسوی مقابل، نگاه ایران به روسیه عمدتا کلان‎محور و در سطح بین‎المللی بوده تا از طریق آن تهدیدها و محدودیت‎های سیاسی، امنیتی و اقتصادی آمریکا و غرب نسبت به ایران را کم‎رنگ کند. این تفاوت در سطح ادراک 2کشور، عمده‎ترین دلیل شکنندگی در روابط 2کشور تحلیل می‎شد، اما در شرایط جدید 3متغیر سبب شده نگاه و ادراک روسیه به ماهیت روابط با ایران از بازیگری در سطح منطقه‎ای به سطح جهانی تغییر کند.
1-تحولات پرشتاب پس از جنگ اوکراین و سرشت پیچیده روندهای موجود در منطقه حساس و استراتژیک غرب آسیا و قابلیت نقش‎آفرینی ایران در این فرایند، موجب شد روسیه برخلاف گذشته نگاه کلان‎محور نسبت به ایران دراین موضوع پیدا کند.
پوتین با این سفر نشان می‌دهد کشورش در قبال تلاش‎های بایدن در سفر اخیر به سرزمین‎های اشغالی و عربستان منفعل نیست و در تلاش است پیامدها و نتایج آن سفر را تحت‎الشعاع قرار دهد.
2- شرایط گذار نظم بین‎المللی و فرایند انتقال قدرت از غرب به شرق که در این میان، مقاومت حداکثری ملت ایران باعث شد جایگاه جمهوری اسلامی ایران، به‎عنوان یک قدرت بزرگ و هژمون منطقه‎ای تثبیت شود؛ به‎گونه‎ای که رفتن ایران به سمت شرق یا غرب آینده قدرت جهانی را متأثر کرده و به آن سمت پیش می‎برد.
3- روی کار آمدن دولت سیدابراهیم رئیسی و نگاه به شرق دولت سیزدهم در مسائل جهانی و اهتمام و اولویت‎دهی به همسایگان در قالب یک اصل مهم در سیاست‎خارجی ایران درحال نهادینه شدن است؛ نه یک آلترناتیو در برابر بدعهدی غرب.
به این ترتیب روابط میان ایران و روسیه در شرایط جدید می‎تواند از اهمیت بسیاری در تأمین منافع دوجانبه و منطقه‎ای و همچنین تغییر آرایش قدرت در سطح بین‎المللی و تحول در ساختار آن برخوردار باشد.  در این راستا سفر پوتین به تهران می‎تواند فصل جدیدی در روابط ایران و روسیه در فضای جدید ایجاد کند. ایران و روسیه از ظرفیت‎ها و زمینه‎های همکاری همه‎جانبه و گسترش آن برخوردارند و در مسائل منطقه‎ای و جهانی بیش از گذشته از تفاهم برخوردارند. دراین شرایط ارتقای سطح تجارت 2کشور و راه‎اندازی کریدور شمال-جنوب می‎تواند به پایداری بیشتر روابط 2کشور کمک کند و 2کشور را که هدف تحریم‌های فلج‎کننده آمریکا و غرب قرار گرفته‎اند، به شرکای امنیتی و تجاری تبدیل کند.