ایران، کانون همگرایی اوراسیا

علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار

رئیس‎جمهور روسیه در روزهای اخیر اجرای موافقتنامه تجارت ترجیحی  میان حوزه اوراسیا و جمهوری‎اسلامی را که از سال 1398به اجرا درآمده بود تمدید کرد؛ موضوعی که زمینه ساز تقویت همکاری های چندجانبه دراین حوزه خواهد شد.
این درحالی است که اکنون دیگر همگان متفق‎القولند جمهوری‎اسلامی به شریکی قابل اتکا و  راهبردی برای روسیه و همچنین کشورهای حوزه اوراسیا تبدیل شده‎است. در اولویت قرارگرفتن «دیپلماسی همسایگی» در سیاست‎خارجی دولت سیزدهم و رفت‎وآمدهای دیپلماتیکی که به‎صورت مستمر در این حوزه در ماه‌های اخیر انجام شده‎است، نشان می‎دهد جمهوری‎اسلامی عزمی جدی برای توسعه مناسبات سیاسی - اقتصادی با کشورهای منطقه دارد و در این عرصه، افزایش همکاری‎های دوجانبه و چندجانبه با کشورهای اوراسیا اهمیت مضاعفی یافته است.
بر همین اساس هم بود که در روزهای اخیر میخائیل بوگدانوف، معاون وزیر امورخارجه روسیه در سخنانی تأکید کرد که ایران شریکی قابل اتکا برای این کشور محسوب می‌شود و مسکو به‎دنبال تقویت روابط با تهران است؛ روابطی که در بستر تغییرات جهانی، نوید تشکیل یک جهان چندقطبی و به‎دور از هژمونی آمریکایی و دنیای غرب را می‎دهد.
ازسوی دیگر سفر پوتین به تهران که براساس برنامه اعلام شده، روز 28تیرماه انجام خواهد شد، گواه دیگری است بر گسترش روزافزون همگرایی جمهوری‎اسلامی با کشورهای منطقه؛ چراکه تهران و مسکو در ماه‌های اخیر علاوه‎بر تلاش برای توسعه مناسبات اقتصادی و تجاری، بر افزایش همکاری‌های نظامی نیز تمرکز کرده‎اند؛ موضوعی که خشم و واکنش کاخ‎سفید را نیز به‎همراه داشت.

دستاوردهای منطقه‎گرایی
این موضوع زمانی اهمیت مضاعف می‎یابد که در نظر داشته باشیم کارشناسان معتقدند توسعه همکاری‎های ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، به‎عنوان مسیری برای رونق روابط تجاری «غیرغربی»، می‌تواند به کاهش ملموس تحریم‎ها و فشارهای اقتصادی ازسوی آمریکا و برخی متحدان غربی‎اش منجر شود.
ازسوی دیگر علاوه‎بر مزایای اقتصادی فراوان نهفته در تجارت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، توسعه همکاری‎ها با کشورهای این حوزه، منافع سیاسی قابل‎توجهی را نیز برای جمهوری‎اسلامی به‎همراه خواهد داشت.
«تأثیر مثبت ایران بر کشورهای همجوار در آسیای غربی»، «دستاوردهای سیاسی ناشی از درهم تنیدگی اقتصادی»، «کاهش آسیب‎پذیری در برابر تحریم‎ها» و «ایجاد بستر مناسب برای حداکثرسازی قدرت ملی و کاهش تهدیدهای امنیتی» ازجمله فرصت‎های سیاسی - اقتصادی پیش‎روی ایران برای توسعه همکاری‎ها با اتحادیه اقتصادی اوراسیا شمرده می‌شود.

کاهش فشارهای تحریمی
مدیر گروه قفقاز انجمن مطالعات غرب‎آسیا با بیان اینکه ایجاد اتحادهای منطقه‎ای از ویژگی‌های محوری نظم درحال تغییر نظام بین‎الملل در شرایط کنونی به‎حساب می‎آید، به همشهری گفت: بحران اوکراین شرایط نوینی را در ساختار نظام بین‎الملل به‎وجود آورده‎است که برخی نشانه‌های آن را در حوزه آسیای مرکزی شاهدیم و ایجاد اتحادهای منطقه‎ای فرصت‎های جدیدی را پیش‎روی کشورهای این منطقه قرار داده ‎است.
فرشید باقریان افزود: باید در نظر داشته باشیم خواسته یا ناخواسته جنگی در اوکراین به‎وقوع پیوسته که زمینه‎ساز تحولات مهمی در حوزه تمدنی و ژئواستراتژیک منطقه شده‎است. درچنین شرایطی عقل سلیم حکم می‌کند بازیگران تأثیرگذار به‎دنبال پایان دادن به این جنگ باشند؛ کما اینکه مقام‎های جمهوری‎اسلامی نیز بارها اعلام کرده‎اند با جنگ مخالفند و خواستار پایان بخشیدن به این بحران شده‎اند. اما این به ‎آن معنا نیست که از فرصت‎های به‎وجود آمده در این عرصه استفاده نکنیم.
وی ادامه داد: ایران با بهره‎مندی از ظرفیت‌های ژئویلیتیک خود و با توجه به تحریم‎هایی که غرب علیه روسیه اعمال کرده‎، با شرایط جدیدی مواجه است که فرصت نقش‎آفرینی ویژه‎ای به ما بخشیده‎است. صف‎بندی دنیای غرب علیه روسیه از یک‎سو و اعمال فشارهای تحریمی آمریکا علیه ایران ازسوی دیگر، زمینه‌ همکاری مشترکی را برای تهران و مسکو به‎وجود آورده‎است.

تبعات بحران اوکراین
این کارشناس مسائل بین‎الملل با اشاره به تبعات بحران اوکراین ادامه داد: به‎واسطه تحریم‎هایی که کشورهای غربی علیه روسیه اعمال کرده‌اند و همچنین تحت‎تأثیر قرار گرفتن شریان‎های ارتباطی منطقه، به‎ویژه در حوزه انرژی، شاهد شرایط جدیدی در این بخش هستیم.
باقریان با بیان اینکه اکنون اهمیت انرژی نسبت به قبل از بحران دوچندان شده‎است، گفت: آلمان اعلام کرده‎است از ابتدای ماه آگوست (ماه آینده) خرید زغال‌سنگ و از 31دسامبر (آخر سال میلادی) خرید نفت از روسیه را به‎طورکامل قطع خواهد کرد؛ موضوعی که خام‎فروشی منابع انرژی روسیه را دچار مشکل خواهد کرد.
وی افزود: با توجه به شرایط جدیدی که در غرب علیه مسکو به‎وجود آمده و تفکر ضدروس در حال انتشار است، روسیه ایجاد اتحادهای منطقه‎ای را به‎عنوان راهکاری برای مقابله با چنین شرایطی درنظر گرفته است. در چنین شرایطی نقش‎آفرینی جمهوری‎اسلامی نیز اهمیتی دوچندان یافته است.

لزوم توجه ویژه به ضرورت‎ها
مدیر گروه قفقاز انجمن مطالعات غرب‎آسیا با بیان اینکه «اتحادیه کشورهای اوراسیا» اتحادیه جدیدی نیست و در سال‌های گذشته نیز فعال بوده‎است، گفت: آنچه اهمیت توسعه همکاری‎ها با این اتحادیه را افزایش می‎دهد، شرایط جدیدی است که در ساختار نظام بین‎الملل به‎وجود آمده‎است. سفر منطقه‎ای بایدن به خاورمیانه نیز نمودی از این مدعاست.
باقریان با بیان اینکه سفر بایدن به سرزمین‌های اشغالی و عربستان بیشتر یک شوی تبلیغاتی بود، افزود: توسعه همکاری‎های ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا که در مراحل نوینی قرار گرفته است، می‌تواند پاسخی به تلاش آمریکا برای ایجاد بلوک‎بندی‎های جدید در منطقه باشد.
این کارشناس مسائل بین‎الملل با بیان اینکه کشورهای فعال در این اتحادیه باید خلأهای یکدیگر را حدس بزنند و با خودانتقادی از کمبودها، به‎فکر رفع کمبودها به‎واسطه توانایی‎های خود باشند، ادامه داد: باید بیش‎از گذشته برای خروج از خام‎فروشی محصولات خود، به‎ویژه در حوزه انرژی، تلاش کنیم و «فراوری» را در دستورکار قرار دهیم.

مزیت‎های ژئوپلیتیک ایران
مدیر گروه قفقاز انجمن مطالعات غرب‎آسیا همچنین گفت: توسعه همکاری‎های ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا علاوه‎بر اینکه زمینه‎ساز خروج ایران از مشکلات تحریمی آمریکا می‌شود، توسعه روزافزون منطقه را نیز به‎دنبال دارد. نقش ژئوپلیتیک ایران در منطقه، مزایای بسیاری برای ما به‌وجود آورده که بهره‎گیری از آنها، منافع اقتصادی قابل‎توجهی را برای ایران به‎همراه خواهد داشت.
باقریان افزود: برای بهره‎گیری مناسب از ژئوپلیتیک ایران دراین حوزه، باید تولید خود را افزایش و امنیت مسیرهای ترانزیتی‎مان را ارتقا دهیم. ازسوی دیگر با کاهش مناقشات منطقه‎ای با همسایگان، باید فضای مناسب‎تری برای بهره‎مندی از مزایای توسعه همکاری‎ها با حوزه اوراسیا به‎وجود آوریم.
وی همچنین با بیان اینکه باید ایران را به مسیر امنی برای اتصال اوراسیا به خلیج‎فارس تبدیل کنیم، ادامه داد: چنین مزیتی، نقش ایران را در این اتحادیه ویژه‎تر کرده‎است. این اهمیت تا جایی است که حتی آمریکا در دوره ترامپ بندر چابهار را از تحریم‎هایی که در راستای اعمال «فشار حداکثری» بر ایران اعمال می‎شد، معاف کرد. با توجه به این موضوع نیازمند سرمایه‎گذاری‌های گسترده‎تری در این حوزه هستیم.
باقریان گفت: ایران اگرچه در این عرصه وظایف سنگین‎تری برای جهش تولید، تقویت زیرساخت‎های گمرکی، مهندسی ترانزیت و... دارد، اما از سود بیشتری نیز برخوردار خواهد شد.

اهداف سفر پوتین به تهران
این کارشناس مسائل بین‎الملل به حضور رئیس‎جمهور روسیه در تهران در روزهای آتی هم اشاره کرد و گفت: به‌شخصه معتقدم اگرچه محور اصلی این سفر تحولات سوریه است، اما تحولات دیگر منطقه‎ای را نیز باید در آن در نظر گرفت.
باقریان با بیان اینکه سفر منطقه‎ای بایدن به خاورمیانه از یک‎سو برای سرپوش گذاشتن بر مشکلات داخلی او انجام شد و ازسوی دیگر تأمین انرژی برای غرب را دنبال می‎کرد، ادامه داد: اگرچه این سفر به شوی سیاسی کامل تبدیل شد، اما به‎نظر می‎رسد درسوی دیگر معادله، پوتین هم نمی‎خواهد کوتاه بیاید و یکی از اهداف سفر به تهران، پاسخ به حضور رئیس‎جمهور آمریکا در منطقه می‌تواند باشد. درواقع می‌توان گفت که پوتین به نوعی تحریک متقارن کرده‎است.
وی با بیان اینکه سفر پوتین به تهران علاوه‎بر اینکه روابط دوجانبه را مستحکم می‌کند، مزیت‎های دیگری نیز برای ما به‎همراه دارد، تأکید کرد: بایدن در سفر به منطقه قصد پیشبرد استراتژی «خاورمیانه بدون ایران» را دارد، اما حضور رئیس‎جمهور روسیه در ایران نشان می‎دهد بخش دیگری از دنیا چنین حذفی را برنمی‎تابد.

مکث
اتحادیه‎ای برای همگرایی منطقه‎ای

اتحادیه اقتصادی اوراسیا پیمانی است که ایده اولیه آن درسال1994ازسوی نورسلطان نظربایف، رئیس‎جمهوری وقت قزاقستان مطرح و باهدف همگرایی اقتصادی کشورهای منطقه فضای پساشوروی، پایه‎گذاری شد. مجموع مساحت کشورهای عضو این اتحادیه که درسال2000از کشورهای روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان تشکیل شد، بیش‎از 20میلیون کیلومترمربع است و جمعیتی حدود 180میلیون نفر را دربر می‎گیرد. در چارچوب این اتحادیه، اعضای آن موافقت خود را با تردد آزاد کالا، سرمایه، نیروی کار و خدمات در مرزهای اوراسیا اعلام کرده‌اند. اعضای اوراسیا همچنین اعلام کرده‌اند سیاست مشترکی در زمینه انرژی، صنعت، کشاورزی و وسایل نقلیه خواهند داشت. در سال 2006ازبکستان نیز به این اتحادیه پیوست و اتحادیه اقتصادی اوراسیا فعالیت خود را رسما از ابتدای سال 2015با 6کشور عضو آغاز کرد. جمهوری اسلامی ایران در سال 1395پیشنهاد عضویت در این اتحادیه را با کشورهای عضو مطرح کرد که پس از 2سال مذاکرات فشرده در اردیبهشت 1397عضویت جمهوری‎اسلامی مورد پذیرش کشورهای عضو قرار گرفت. در پنجم آبان 1398براساس موافقتنامه موقت (3ساله) تجارت ترجیحی بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه با تعیین تعرفه ترجیحی 862قلم کالا همکاری ایران با کشورهای عضو اتحادیه آغاز شد و راهی را برای ایران به‎منظور کاستن آثار تحریم‌های بین‌المللی باز کرد.