حج نگاشت‌هایی که با نازک‌اندیشی زنانه پیوند خورده

زکیه عاقلی؛ تاریخ‌پژوه

اگر در محتوای سفرنامه حج زنان با محتوای سفرنامه‌های مردان، در سفری خاص مانند حج مقایسه به عمل‌ آید، جدای از نکات معرفتی و معنوی مشترک، دو نکته مهم به‌عنوان تفاوت نگاه بانوان سفرنامه‌نویس، به چشم می‌آید. نکته اول ریزبینی و ظرافت‌های زنان در بیان حوادث و شرایط سفر حج است و نکته دوم توجه ویژه بانوان سفرنامه‌نویس، به مسائل مربوط به همجنسان خویش است. این توجه به رفتار، حالات و شرایط زنان زائر ایرانی و غیرایرانی را، تقریبا می‌توان در تمام سفرنامه‌هایی که بانوان از سفر حج نوشته‌اند، دید. توصیف حالات روحی و مواجهه بانوان زائر ایرانی با زنان زائر از کشورهای دیگر، ارتباط‌گیری با آنها، توصیف زنان و دخترکان سیاه‌پوستی که در مکه به گدایی مشغول هستند، توصیف نحوه نماز و قرآن خواندن زنان زائر از ملیت‌های مختلف و مقایسه آنها باهم، در کتاب‌هایی چون «گل‌ریزان معشوق و اشک‌ریزان عاشق» سفرنامه حج عصمت عرب، «خاطرات سفر ناشناخته» سفرنامه حج مریم گوینده و «ناودان طلا» که حاوی خاطرات حج عمره دانشجویی فاطمه کهربایی است، دیده می‌شود.
در واقع بانوان سفرنامه نویس با نگاه زنانه و عاطفی خود، توانسته‌اند تصویری جالب از وضعیت فکری و فرهنگی بانوان زمانه خویش را به مخاطب نشان بدهند. حتی از خلال سفرنامه‌های بانوان ایرانی، می‌توان تفاوت و البته پیشرفت فرهنگی ایشان را نیز به وضوح درک کرد. مثلا زهرا زواریان، از بانوان داستان‌نویس و پژوهشگر عرصه ادبیات داستانی کشورمان که بیش از 50کتاب و رساله و مقاله دارد، در سال 1372شمسی به حج تمتع رفته و رهاورد آن سفر برای ما، سفرنامه‌ای شده به نام «شبستان دل».
زواریان در سفرنامه‌اش که هم وجه ادبی دارد و هم عرفانی، ضمن توصیف حالات معنوی همسفران، به توصیف شوریدگی بانوان ایرانی پشت دیوار بقیع می‌پردازد. اما وقتی شروع به توصیف پوشش و حجاب زنان زائر غیرایرانی و مقایسه آن با بانوان ایرانی می‌کند، تکدر از بی‌نظمی در پوشش بانوان ایرانی را، می‌توان از لابه‌لای واژه‌هایش حس کرد. او از پوشش (مانتو و شلوار) و حجاب یکدست و سفیدرنگ زنان ترکیه تعریف می‌کند و همچنین از کار دستی (گلدوزی و شماره دوزی) زنان اندونزیایی، روی حاشیه پایین مقنعه‌های بلندشان می‌نویسد و از آن ذوق و سلیقه زنانه تمجید می‌کند. حتی یکدست بودن حجاب زنان عرب (چادر و روبنده) را هم، نوعی از نظم پوشش آنها می‌داند. حتی از حجابی که در آن زمان، در میان بخشی از بانوان سنتی ایرانی رایج بوده، شکایت می‌کند. زیرا در آن سال‌ها بانوانی بودند که زیر چادر خود روسری یا مقنعه سر نمی‌کردند و با اندک غفلتی در رو گرفتن، مو و گردنشان پیدا می‌شده است. به همین ترتیب زواریان، در صفحاتی که به توصیف حجاب بانوان کشورهای مختلف می‌پردازد، آرزو می‌کند که کاش حجاب بانوان زائر ایرانی یکدست، خوش‌سلیقه و منظم شود. آن‌وقت درست برعکس زهرا زواریان، مرضیه داوودپور که پزشکی مشهدی است و در سال 1385شمسی به سفر حج تمتع رفته است، در سفرنامه‌اش با عنوان «خانه دوست اینجاست»، از وضعیت پوشش بانوان ایرانی با تمجید یاد می‌کند.
در واقع به‌دلیل گذشت زمان و پیشرفت فکری و فرهنگی بانوان ایرانی و البته با ابتکار و مدیریت بعثه رهبری در امور حج، پوشش ظاهری بانوان زائر ایرانی در حج تفاوت می‌کند، به‌طوری‌که داوودپور در سفرنامه حج خود و موقع پرداختن به همین موضوع، اطلاعاتی به خواننده می‌دهد که مخاطب متوجه می‌شود بانوان زائر ایرانی، با پوشیدن چادرهای یکدست و سفید احرام، نظمی مثال‌زدنی در پوشش نسبت به بانوان زائر برخی از کشورها، در زمان انجام اعمال حج پیدا کرده‌اند. داوودپور حتی در برخی از قسمت‌های سفرنامه‌اش، از نوع حجاب بعضی از بانوان آفریقایی شکایت می‌کند و آن را مناسب فضای حج نمی‌داند.