گزارش
«فریادهای خاموش؛ روزنگاشت تنهایی» نمایانگر دغدغه‌های یک جامعه‌شناس متعهد است
فریادهای تنهایی
عماد افروغ، جامعه‌شناسی است که یک‌بار میدان سیاست را آزمود، اما پس از آن انتخاب کرد که در حیطه دانشگاه و نظریه‌پردازی بماند و از سیاست فاصله بگیرد. با این حال، بسیاری از نظریات و نوشته‌های افروغ ارتباط بی‌واسطه با عالم سیاست و علوم سیاسی دارد. افروغ به‌عنوان یک جامعه‌شناس اصولگرا نظریه نقد درون گفتمانی را ابداع کرد که بارها در کلام سیاسیون اصولگرا به آن ارجاع داده شده است. افروغ در دوره هفتم مجلس شورای اسلامی (1387ـ1383) نماینده تهران و رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس بود، اما در انتخابات دوره هشتم شرکت نکرد و ترجیح داد به تحقیق و تفحص درباره مسائل مختلفی بپردازد که جامعه ایران با آنها دست به گریبان است. حاصل این تحقیقات در قالب کتاب، مقاله، گفت‌وگو و سخنرانی منتشر شده و توضیح‌دهنده نگاه این استاد دانشگاه به پدیده‌ها و پدیدارهایی است که مسئله جامعه ایرانی به شمار می‌رود. رونمایی جدیدترین کتاب افروغ با عنوان «فریادهای خاموش؛ روزنگاشت‌های تنهایی» به تازگی با حضور تنی چند از کارشناسان در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران برگزار شد. در این نشست مجموعه 7جلدی فریادهای خاموش؛ روزنگاشت تنهایی مورد بررسی قرار گرفت و سخنرانان این جلسه به ویژگی‌های تفکر افروغ اشاره کردند. نکته جالب درباره این مجموعه 7جلدی برخورد افروغ با امور روزمره است که در عین حال که حضور او در بطن جامعه‌ای را می‌نمایاند که موضوع اندیشه‌ورزی وی است، سبک زندگی این نویسنده را نیز تا حدودی منعکس می‌سازد. در این نشست نکات مهمی درباره سلوک و منش و اندیشه افروغ بیان شد.
آیین رونمایی و معرفی کتاب «فریادهای خاموش روزنگاشت تنهایی» تالیف دکتر عماد افروغ روز دوشنبه 23خرداد1401، با حضور دکتر عماد افروغ نویسنده کتاب، دکتر حسن سبحانی اقتصاددان، دکتر محسن اسماعیلی نماینده مجلس خبرگان رهبری، دکتر سیداحمد حسینی پژوهشگر در حوزه فلسفه، دکتر مهدی امامی رئیس مؤسسه علمی و فرهنگی انقلاب اسلامی، دکتر مانی کلامی انسان‌شناس، علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین محمدرضا زائری رئیس اندیشگاه فرهنگی، معاونان و مدیران این سازمان برگزار شد.
حضور خدا در تمام بخش‌های زندگی نویسنده
علیرضا مختارپور، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ضمن ابراز خشنودی از برگزاری این مراسم، به محتوای مجموعه 7جلدی این کتاب اشاره کرد و گفت: این مجموعه حدود 2هزار‌و555صفحه در 7مجلد نوشته شده است که با مروری بر این مجموعه، چند نکته مهم خودنمایی می‌کند: نکته اول اینکه اگر به «إِنَّمَا الاعْمَالُ بِالنِّیاتِ» باور داشته باشیم، از مجموع مطالب این کتاب مسجل می‌شود که هدف نویسنده علاوه بر ثبت اندیشه‌ها و تجربیات، تلاشی برای اندیشیدن به قصد اصلاح است.
به‌عبارت دیگر، هدف غایی، نوشتن خاطرات برای خود شخص و به یادگار ماندن نیست بلکه هدف این است که در مسائل فکری و عملی و نیز ابعاد مختلف اجتماعی جامعه تفکر شود و مشکلات، شناسایی و تبیین شود تا با توجه به منابع اندیشه دینی و تجربه بشری، راه‌حلی برای اصلاح امور فردی و اجتماعی در جامعه گشوده شود. نکته دوم، باور عمیق نویسنده به حضور خداوند متعال است که موضوع بسیار مهمی است. با خواندن این کتاب به خوبی متوجه می‌شویم که در تمامی لحظات فردی، اجتماعی، سخنرانی‌ها و جلسات مختلف و زندگی نویسنده، خدا حضور دارد و این حضور، نمایشی، یا تصنعی و به‌عنوان ابزاری صرفاً برای رنگ‌آمیزی کتاب نیست. بنابراین در جای‌جای کتاب، نسبت نویسنده و روابط او با خدا احساس می‌شود و براساس این اعتقاد و رابطه انسان و خداست که می‌نویسد، انتقاد می‌کند، فریاد می‌کشد، گله می‌کند و نظر می‌دهد. به همین دلیل حضور خداوند، یک عامل مؤثر است.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در ادامه درباره شرح جزئیات زندگی روزمره نویسنده گفت: سومین نکته مربوط به بیان جزئیات فعالیت روزانه یک اندیشمند، متعهد، مسئول و دغدغه‌مند است. ممکن است ظاهربینان بگویند که بیان این مسائل و مکالمه با بقال، نانوا، تعمیرکار و راننده چه ضرورت و اهمیتی دارد اما زمانی که این کتاب خوانده می‌شود، یک تصویر و بعد واقعی از زندگی نمایان می‌شود و همین باعث می‌شود که اندیشمند، خود را برتر از مردم و جدای از مردم نبیند، خود را تافته جدا بافته از مردم نداند و دائماً افکار و رفتار خود را در این مواجهه‌ها ارزیابی کند.
نکته بعدی این است که وقتی جزئیات زندگی بیان می‌شود، شما می‌توانید متوجه شوید که آیا شکاف و دره عمیقی بین فکر، نظر و عمل این متفکر و نویسنده وجود دارد؟ یعنی آیا او همانطور که زیست می‌کند، می‌اندیشد؟ا گر معتقد به اخلاق است باید این اخلاق را در زندگی و رفتار او با خانواده، دوستان و سایر افراد جامعه دید. در این زمینه شکافی دیده نمی‌شود، به‌گونه‌ای که عمل منطبق با اندیشه است.
روشنفکر مسئول متعهد حاضر در صحنه جامعه
مختارپور با بیان این مطلب که گفتار صادقانه افکار، احساسات عمیق نویسنده و پرهیز از سانسور، مصلحت‌اندیشی یا ریای معکوس، نکته دیگر این اثر است، گفت: ریا در نگاه نخست این است که فرد اعتقادی به عملی که انجام می‌دهد، ندارد اما فعلی را برخلاف اعتقاد خود با اهداف مختلف انجام می‌دهد که این نوع ریا مشهور است. نوع دیگر ریا در نقطه مقابل قرار دارد که به آن ریای معکوس می‌گویند و در قرون قبلی بین عرفا رواج داشته است؛ مثلاً برای اینکه مردم آنها را متقی ندانند، حتی در مواقعی تظاهر به فسق می‌کردند. در آثار استاد شهید مطهری آمده است که شربت را در شیشه مسکرات می‌ریختند تا مردم تصور کنند این افراد در حال استفاده از مسکرات هستند و جامعه به آنها روی نیاورد یا اعمالی را انجام می‌دادند که مردم از آنها بیزار شوند اما نوع دیگری از ریا نیز وجود دارد که خنثی است. به این معنا که شخص سعی می‌کند اعتقاد خود را در عمل نشان ندهد و رفتاری خنثی داشته باشد، درحالی‌که فردی بسیار معتقد است. در کتاب «فریادهای خاموش روزنگاشت تنهایی» مجموعه تصاویر صادقانه و واقعی آمده است و هرآنچه که اتفاق افتاده - خوب یا بد و درست یا غلط - بیان شده است. بنابراین موضع دکتر افروغ صادقانه، منتقدانه و واقعی است.
ارائه سبک مطالعه در زندگی به‌صورت غیرمستقیم
مختارپور با تأکید بر مطالعات مفید این نویسنده، یکی از فواید مطالعه این مجموعه را دست یافتن به یک سبک مطالعه دانست و گفت: یکی از ویژگی‌های برجسته این کتاب، این است که مطالعات نویسنده به خوبی دیده می‌شود و اثر مطالعه را در تار و پود مجموعه می‌توان دید. یکی از آموزش‌های این کتاب به‌طور غیرمستقیم، ارائه سبک مطالعه است. طرح این موضوع که چگونه کتاب بخوانیم و چگونه از محتوای کتاب در رفتار، افکار، ارزیابی، بیان و... خود استفاده کنیم، به‌ویژه برای جوانان بسیار اهمیت دارد. اهمیت این مبحث که برای تهیه یک مجموعه باید تعداد قابل‌توجهی کتاب خوانده شود و این آثار معرفی و ارزیابی شود، از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار است. مختارپور با اشاره به تنوع مطالعات دکتر افروغ گفت: در جلد هفتم این اثر، مطابق نمایه، 36کتاب ارزیابی شده است و این کتاب‌ها متنوع است. به‌گونه‌ای که هم نام کتاب نهضت حسینی در پرتو قرآن دیده می‌شود و هم کتاب تحلیل فیلم، کتاب فلسفه سیاسی صدرالمتالهین و... و اینگونه نیست که نویسنده خود را به تخصصی مربوط به یک رشته خاص محدود کرده باشد. البته برخی کتاب‌ها در برخی از مجلدات سیطره دارند، در این کتاب نهج‌البلاغه چنین نقشی دارد. نهج‌البلاغه و اصول اندیشه علوی، عدالت، اخلاق، آزادی و حق مردم در این کتاب جلوه بارزی دارد. نویسنده این کتاب با حضور در جامعه درباره تمام وقایعی که می‌بیند و می‌شنود، نظر خود را می‌نویسند، او روشنفکر مسئول متعهد حاضر در صحنه جامعه است و کاملاً در کنار مردم است.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ابراز بندگی و نجوا با خداوند از سوی یک اندیشمند متفکر را یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب دانست و افزود: با بیان این مطلب که نویسنده در برخی از صفحات کتاب، با خداوند نجوا می‌کند گفت: این نجوا چند بعد دارد که یک بعد آن حضور خداوند در تمام لحظات و رویدادهاست. با خواندن این کتاب به خوبی دریافت می‌شود که او مسئله «خود» را کوچک پنداشته، خود را بنده خدا دانسته و این یکی از مهم‌ترین وجوه این کتاب است. مسئله بعدی این است که تکلیف این روشنفکرِ متفکر، با عقل و دل روشن است. به‌شدت عقل‌محور بوده و اصالت با تفکر و اندیشه است. درست است که در امور دینی، اجتماعی، سیاسی باید از مسیر عقلانی عبور شود اما شاهراه اصلی، دل است.
مختارپور صراحت در اعلام نظر و اندیشه را از ویژگی‌های دکتر عماد افروغ برشمرد و گفت: نسبت نویسنده با فکر، مطالعه، خواندن، نوشتن و قلم روشن است که بسیار خواندنی است. نویسنده بر مردم نیست، با مردم و در میان مردم است. آگاه، خودآگاه، خداآگاه، دل‌آگاه و مرگ‌آگاه است، هوشیار و بصیر است، می‌بیند، می‌شنود، می‌خواند، تحلیل می‌کند و نظر می‌دهد. افکار، گفتار، کردار افراد و ملت و دولت‌ها را دنبال می‌کند. او بی‌نظر نیست، بلکه فعال است. به بهانه تخصص و درک شرایط مردم، خود را کنار نمی‌کشد، به بهانه محبوب همه بودن از ابراز صریح اعتقادات ابا نمی‌کند، به بهانه دانشگاهی بودن خود را از اعتقاد قلبی، فکری و عملی به شریعت و مناسک دینی و شعائر مذهبی مبرا نشان نمی‌دهد. نگاه نویسنده فقط به بیرون و انتقاد به دیگران نیست، خود را می‌بیند و ارزیابی می‌کند و به عیوب خود واقف است. او اهل تقواست و تقوا را حفظ رابطه معنا کرده که عارف شیرازی فرمود: «اگر هواست که معشوق نگسلد پیوند / نگاه دار سر رشته تا نگه دارد.»
توجه به خدا در روزنگاشت‌های دکتر عماد افروغ
سیداحمد حسینی، پژوهشگر فلسفه در ادامه آیین معرفی کتاب «فریادهای خاموش روزنگاشت تنهایی» گفت: سال‌هاست که اندیشه‌های دکتر افروغ را با دوگانه‌هایی می‌شناسیم که در یک سیر دیالکتیکی، قرار است وقتی این دوگانه‌ها به هم می‌آیند، به یگانگی و نگاه وحدانی نرسند و این موضوع در عنوان کتاب به وضوح معلوم است. برای اینکه اندیشه‌های دکتر عماد افروغ را بکاوم، از دوگانه خیر و شر آغاز می‌کنم؛ دوگانه‌ای که سالیان دراز از عصر افلاطون و ارسطو، دیدگاه‌های مختلفی درباره آن ارائه شده است.
وی ادامه داد: همانطور که در صحبت‌های جناب آقای مختارپور بیان شد توجه به خدا در روزنگاشت او بارز است. عماد افروغ در این نزدیکی و توجه به پروردگار چنین بیان می‌کند که وقتی با خدا از در صلح درآمدیم و خداوند در زندگی ما حضور پر رنگی داشته باشد، در آن صورت دوگانه‌ها رنگ می‌بازند و یگانه می‌شوند.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه با مطالعه این کتاب، تعداد 16دوگانه استخراج کرده است، گفت: با مطالعه کتاب «فریادهای خاموش روزنگاشت تنهایی»، تعداد 16دوگانه از مجموع عبارت ایشان استخراج کردم و به‌نظر من دوگانه‌ای که ریشه‌ای‌ترین و منشأ دوگانه‌های دیگر است، دوگانه خدا و خلق (انسان) است که اگر این دوگانه‌ها حل شود، دوگانه‌های دیگر نیز رنگ می‌بازند و به یک آشتی می‌رسند.
روش‌شناسی جدید از دل روزنگاشت
مهدی امامی، رئیس مؤسسه علمی و فرهنگی انقلاب اسلامی، از دیگر سخنرانان آیین معرفی کتاب فریادهای خاموش روزنگاشت تنهایی درباره روایت انسان در این کتاب گفت: کتاب فریادهای خاموش روزنگاشت تنهایی از جنس روایت انسان است و نه از جنس تاریخ انسان به‌معنای «حسین وارث آدم» که بخواهیم از آدم تا حسین علیهم‌ا‌السلام را روایت کنیم. زمانی که از روایت انسان در این کتاب سخن می‌گوییم، در واقع به عمیق‌ترین لایه‌های حیات فردی، اجتماعی و انسانی اشاره داریم.
شاید در یک دسته‌بندی کلان، بتوان ساحت تفکر و اندیشه را به 3گونه تقسیم کرد: کسانی که نامسئله‌گرا هستند و در حوزه اندیشه‌های انتزاعی قلم می‌زنند و سخنرانی می‌کنند. دسته دیگر در حوزه انضمام‌اندیشی هستند یعنی کسانی که مسئله‌گرا خواهند بود ولی به این دلیل که فلسفه آنها از جنس وجود و هستی نیست، به پاسخ نمی‌رسند.
در ادامه، ما با تفکری به‌نام ضمنی‌‌اندیشی مواجه هستیم که در نسبت با وجود هستی، اندیشه خود را دنبال می‌کند و من افروغ را در جرگه عملگرایان و ضمنی‌اندیشان می‌دانم و معتقدم از دل این 7جلد کتاب می‌توان به روش‌شناسی جدیدی در عرض روش‌های موجود علوم اجتماعی دست یافت و از آنها بهره برد. رئیس مؤسسه علمی و فرهنگی انقلاب اسلامی یادآور شد: اخلاق و عدالت در این کتاب از مباحث جدی است. عدالت از منظر افروغ، از جنس وحدت و کثرت است. عدالت در اندیشه او اصلی است که از حیث ساختارمندی و قاعده‌مندی برتر از اخلاق است و در خود پایه‌ای برای اخلاق و رشد و تکامل اخلاق پیدا می‌کندکه از این جهت یک نوع دیالکتیک میان عدل و اخلاق برقرار است.
نکته دیگر اینکه اخلاق، همه عدل نیست و بخشی از حقوق انسان است و از این جهت اخلاقی که افروغ در این کتاب از آن سخن می‌گوید، از طریق نسبتی که با وجود هستی برقرار می‌کند، اساساً نمی‌تواند زمینی نباشد و افروغ هم در همین کتاب اشاره می‌کند:«اخلاق در آسمان نیست. آنگاه که تصور می‌کنی زمینی شده‌ای، آسمانی شده‌ای.» ازهمین‌رو اخلاق در اندیشه افروغ، هیچ نوع قداستی برای شخص نمی‌آورد. اخلاق در اندیشه افروغ در کنار سایر حقوق انسان ازجمله حق معیشت، به رسمیت شناخته می‌شود.
