راوی دیوانی گیلان

حمیدرضا محمدی - روزنامه‌نگار

در اقوال کهن، قُرَی مغرب سفیدرود و اساساً غرب گیلان را «گیلانِ بیه‌پس» نام می‌نهادند که شهرهایی چون رشت، شفت، فومن، صومعه‌سرا و خُمام را شامل می‌شد و در این میان، شاید روایتی که در روزگار حاکمیت صفویان، «ملاعبدالفتاح فومنی گیلانی»، به‌خواست شاه‌عباس از سوانح و وقایع این خطه در بازه سال‌های ٩٢٣ تا ١٠٣٨ قمری؛ یعنی از اواخر سلطنت شاه‌اسماعیل اول تا بر تخت نشستن شاه‌صفی نوشت و بر آن، «تاریخ گیلان» عنوان داد، مهم‌ترین سرگذشت‌نامه این سامان باشد.
او چنان‌که خود در آغاز کتاب نوشته؛ «در این 50 سال که مملکت معموره دارالمرز به تصرف سلاطین اسحاقیه درآمده، فترات و انقلابات و هجوم و ازدحام عوام مثل فتور غریب شاه مشاهده نشده بود. این فقیر بی‌بضاعت را که به گوشه دهقانی به عزلت و انقطاع به‌سر می‌برد، به‌خاطر فاتر خطور نمود که قضیه مذکوره را به نوعی که سانح شده بود، تألیف نماید»، مردی گوشه‌نشین و عزل‌گزین بود که به امور اداری و دیوانی اشتغال داشت و به حسابداری و بازرسی می‌پرداخت و در سال‌های ١٠١٨ تا ١٠١٩ قمری، در خدمت بهزادبیگ استرآبادی، وزیر گیلان نیز بود. اما تاریخ‌نگاران بر این عقیده استوارند که تاریخی که او به‌دست می‌دهد، سلاست و روانی ندارد و گاهی معنی صحیح و اصلی جمله‌ها، زیر عبارات پیچیده و نارسا پوشیده و پنهان می‌ماند.
 در این میان، آنچه این اثر را که در سال ١٣۴٩، با تصحیح و تحشیه زنده‌‎یاد منوچهر ستوده از سوی بنیاد فرهنگ ایران به طبع رسید و البته پیش‌تر در سال ١٣١۵ در رشت منتشر شده بود و قبل از دیگر پژوهشگران ایرانی، ابتدا به‌کوشش برنهارد دورن، ایران‌شناس آلمانی‌تبار روسی از روی نسخه‌ای که نیکولای خانیکوف، شرق‌شناس و جغرافیدان روسی، در اختیارش گذاشته بود، در سال ١٨۵٨ در سن‌پترزبورگ به چاپ رساند، بارز می‌کند، افزون بر ذکر سرگذشت حاکمان گیلان در عهد صفوی - به‌ویژه خان‌احمدخان گیلانی، فرمانروای این نواحی و آخرین حاکم خاندان کارکیا که دست آخر هم مغلوب شاه‌عباس شد و در سریال «روشن‌تر از خاموشی»، اسماعیل شنگله، ایفاگر نقشش بود - می‌کوشد تصویری شفاف از وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این دوره ترسیم ‌کند. همچنین این مکتوب، هم سرشار از لغات و اصطلاحات اداری، دیوانی، مالی و ارضی است و هم از ترکیبات لغوی محلی بسیار استفاده کرده که هردو اینها می‌تواند برای پژوهشگران امروز جهت استدراک آن‌‌زمان کارگر باشد. شاید جالب باشد بدانیم او در تألیف خود، از قرآنی به خط کوفی و منسوب به امام علی(ع) یاد می‌کند که در امامزاده سیداسماعیل واقع در «دستخط محله کچا» در 20 کیلومتری جنوب رشت قرار داشت و محل احترام و احتشام مردم بومی بود. نخستین همایش علمی و پژوهشی ملاعبدالفتاح فومنی گیلانی، تاریخ‌نگار برجسته تاریخ محلی گیلان در دوره صفویه، امروز (پنجشنبه، ٢۶ خرداد)، در فومن برگزار می‌شود.