یک قطعه از بهشت در مشهد آرمیده است

سریال «ولایت عشق» ساخته مهدی فخیم‎زاده سال1379در 30قسمت روی آنتن شبکه یک سیما رفت و مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت. این سریال روایتی از سال‌هایی است که امام‌رضا(ع) به اصرار مأمون عباسی به شهر مرو رفت و ولایتعهدی وی را پذیرفت و در نهایت به‌دست مأمون به شهادت رسید. 12قسمت ابتدایی این مجموعه درباره مرگ هارون، جنگ دو پسر هارون بر سر جانشینی پدر و در نهایت خلافت مأمون، ۱۵ قسمت میانی سریال درباره چگونگی تحمیل ولایتعهدی مأمون به امام رضا(ع) و ۳ قسمت پایانی درباره حرکت مأمون به‌سوی بغداد و شهادت امام‌رضا(ع) است. این سریال را می‌توان، با وجود برخی نقدهای وارد به آن، یکی از نمونه‌های موفق در نمایش شخصیت امام‌رضا(ع) تعبیر کرد که خاطره خوش آن هنوز در ذهن مخاطبان جای دارد. به‌رغم این موفقیت، تا‌کنون نوشتارهای تحقیقی و دانشگاهی اندکی در باب نحوه تصویر‌کردن سیره امام‌رضا(ع) در این سریال به رشته تحریر درآمده است. در مطلب پیش‌رو با استناد به مقاله «نقد مجموعه تلویزیونی ولایت عشق از منظر بازنمایی سبک زندگی رضوی» نوشته سعید طاووسی مسرور، استادیار فلسفه و کلام اسلامی و شیعه‌شناسی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی که در شماره 4دوفصل‌نامه‌ معارف رضوی و رسانه به تاریخ پاییز و زمستان 1392منتشر شده، بازنمایی سیره رضوی در سریال ولایت عشق را مورد بررسی قرار داده‌ایم.

بازنمایی سیره فردی امام‌رضاع
طاووسی مسرور در مقاله‌اش نوشته که برای نشان دادن سیره امام باید «چگونه زیستن» آن حضرت را به تصویر کشید و این همان بازنمایی سبک زندگی رضوی است؛ زیرا سبک زندگی در نگاه اسلامی، «مؤمنانه زیستن در همه عرصه‌ها و شئون زندگی» است. ازاین‌رو، از چگونه زیستن امام‌رضا علیه السلام می‌توان تعبیر به سبک زندگی رضوی کرد. در یک تقسیم‌بندی، سبک زندگی رضوی در 3 محور سیره فردی، سیره اجتماعی و سیره عبادی قابل تبیین است. به نوشته این استاد دانشگاه، محتوای این مجموعه تلویزیونی از نظر انطباق با منابع تاریخی و روایی، در قیاس با برخی از دیگر آثار تاریخی سینما یا تلویزیون، پذیرفتنی‌تر است.
طاووسی مسرور درباره سیره فردی امام‌رضا(ع) و بازنمایی آن در سریال چنین می‌نویسد: صبر از ویژگی‌های امام‌رضا علیه‌السلام است. آن حضرت شکیبایی را از ویژگی‌های اصلی مؤمن و از نشانه‌های دستیابی به حقیقت ایمان می‌دانند. ولایت عشق در بازنمایی این صفت امام، موفق عمل کرده و علاوه بر نشان‌دادن بردباری امام در برابر رنج‌های ولایتعهدی اجباری، در بیانات امام پس از رسمیت‌یافتن ولایتعهدی آن حضرت، صبر را از صفات امامان پیش از خود برمی‌شمرد. آراستگی و اهمیت‌دادن به نظافت، از دیگر مظاهر سیره فردی آن حضرت است. چنان که از آن حضرت نقل شده که پاکیزگی از اخلاق انبیاست. به‌نظر می‌رسد انتخاب جامه سپید و تمیز در انتقال این صفات امام به مخاطب، اثرگذار بوده است. در این مجموعه امام را می‌بینیم که لباسی ساده، اما آراسته و تمیز دارند و نعلین‌های ساده‌ای به پا کردند یا اگر با پای برهنه هستند، پاهایشان بسیار تمیز است. البته برخلاف آنچه در ولایت عشق می‌بینیم، به ظاهر این جامه سپید لباس ایشان، در روز عید فطر بوده است و اینگونه نبوده که امام فقط چنین جامه‌ای (ردای سپید) بپوشند بلکه مانند امامان پیش از خود (البته جز امیرالمؤمنین علیه‌السلام و امام حسن علیه‌السلام هنگام خلافت که به سبب قرار‌گرفتن در جایگاه حاکم به تأسی از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله خود را در سطح پایین‌ترین افراد جامعه قرار می‌دادند) جامه‌های زیبا و نو مانند جبه خز می‌پوشیدند. این مسئله با ساده‌زیستی امام هیچ تناقضی ندارد و سادگی و بی‌تکلفی در سراسر زندگی امام جاری بود. آن حضرت جامه ارزان و خشن می‌پوشید اما در دیدار با مردم خود را می‌آراست و لباس فاخر بر تن می‌کرد. در نگاهی کلی، ولایت عشق در بازنمایی ساده‌زیستی امام موفق بوده اما از نکته پیش‌گفته صرف‌نظر کرده است.

بازنمایی سیره اجتماعی امام‌رضاع
به اعتقاد طاووسی مسرور، از آنجا که سیره اجتماعی امام بیشتر در تحلیل ارتباط ایشان با دیگران قابل تبیین است، برای بازتاب سیره اجتماعی حضرت در سریال ولایت عشق بهتر بود ارتباط ایشان با برخی یاران اصلی و نزدیک امام‌رضا(ع) به تصویر کشیده می‌شد. البته در مقابل، برخی یاران آن حضرت، بسیار خوب و دقیق به تصویر کشیده شده‌اند، مانند اباصلت هروی که از یاران مخلص امام‌رضا علیه‌السلام و از تربیت‌شدگان آن حضرت بوده است که در سریال هم شاهد چنین شخصیتی از او هستیم. گفتنی است، این نقش مهم با بازی خوب زنده‌یاد غلامرضا طباطبایی ماندگار شده است.
وی در بخش دیگری از مقاله‌اش درباره انعکاس سیره اجتماعی آن امام بزرگوار نوشته: یکی از اصول برخورد امام‌رضا علیه‌السلام با مردم مهربانی است؛ چنان که به آن حضرت امام رئوف می‌گویند. از روایت مشهور آن حضرت این است: «مهربانی با مردم نیمی از خرد است.» آن حضرت با مردم کریمانه برخورد می‌کرد و مردم به راحتی به حضور امام مشرف می‌شدند و با آن حضرت سخن می‌گفتند و نیازهایشان را بیان می‌کردند. مجموعه تلویزیونی ولایت عشق در نشان‌دادن این صفات امام موفق عمل کرده است. بارها می‌بینیم امام‌رضا(ع) روی مردم آغوش گشوده و به فکر آنان است. شاهد سر‌زدن امام به نیازمندان و دردمندان و هم‌سفره‌شدن ایشان با فقیر و نیز نشستن امام با مردم در بازار و حتی عیادت امام از پیرمردی مسیحی در حال احتضار هستیم. در کنار اینها امام‌رضا علیه‌السلام مروج فرهنگ احسان است چنان که فضل‌الله بن روزبهان خنجی اصفهانی، از فضلای اهل تسنن در دوره صفویه، آن بزرگوار را چنین وصف کرده است: «نیکوخصال، نیکوکار، نیکوسیرت. صاحب جود و مروت و نیکوکاری.» در ولایت عشق به خوبی شاهد این صفات هستیم. برای نمونه، توصیه آن حضرت به انفاق، مراعات یتیمان و کمک به ازدواج جوانان و دادن پول برای عیادت از بیماران به یکی از اصحاب را می‌بینیم.

بازنمایی سیره عبادی امام‌رضاع
طاووسی مسرور بر این اعتقاد است که نیایش یکی از موضوعات مهمی است که در زندگی هشتمین امام همچون دیگر امامان شیعه بسیار جلوه پررنگی داشته است. از امام‌رضا علیه السلام روایت شده که همواره به اصحاب خود می‌فرمودند: «بر شما باد به سلاح انبیا یعنی دعا.» مرحوم آیت‌الله العظمی سیدمحمدباقر موحد ابطحی، ادعیه آن حضرت را در کتابی گرد آورده است. بنا بر این کتاب، در مناجات‌های امام مضامین متعددی چون تحمید، تسبیح، شکر و ثنا و در ادعیه آن حضرت مضامینی چون طلب فرج، امن و ایمان، هدایت و ثابت‌قدم‌بودن بر آن، عافیت، شداید، حاجات و دفع شر دشمنان و نیز ادعیه‌ای در زمان پذیرش اجباری ولایتعهدی دیده می‌شود. با وجود این، در مجموعه تلویزیونی ولایت عشق بسیار کم آن حضرت را در حال دعا می‌بینیم. یکی از نمونه‌های نادر دعای آن حضرت پس از نماز باران است که دارای متنی کوتاه است و در ادامه این سکانس فقط امام را می‌بینیم که دست به جانب آسمان بلند کرده است. آن متن کوتاه هم با ادعیه‌ای که از آن حضرت برای استسقا (طلب باران) نقل شده، متفاوت است.
امام‌رضا علیه‌السلام مانند دیگر امامان علیه‌السلام در عبادت خداوند، نمونه و همواره به یاد خدا بودند و ذکر حق بر لبانشان جاری بود و چنان که باید سیره عبادی آن حضرت، در مجموعه تلویزیونی ولایت عشق در برابر دیدگان مخاطب قرار نگرفته است. ممکن است توجیه کارگردان این باشد که نشان‌دادن امام در حال نماز یا دیگر مناسک برای مخاطب جذاب نیست و افتادن در دام کلیشه است، اما می‌توان از ظرفیت‌های موجود بهترین استفاده را کرد و توجه امام به عبادت خدا را به مخاطب انتقال داد. برای نمونه، در همین مجموعه با نمایش بیانات امام، شاهد توصیه آن حضرت به عبادت خدا هستیم، درحالی‌که می‌شد در این مجموعه از اینگونه اشارات بیشتر استفاده کرد. وقتی امام‌رضا علیه‌السلام پیراهن خود را به دعبل خزاعی شاعر نامدار هدیه دادند، به او فرمودند: «این پیراهن را قدر بدان و خوب محافظت کن که من در آن هزار شب و هر شبی هزار رکعت نماز خواندم و در آن هزار ختم قرآن به جای آوردم.» در مجموعه ولایت عشق، شاهد سکانس اهدای ردای امام‌رضا علیه‌السلام به دعبل هستیم، اما چنین کلامی در آن وجود ندارد. نمونه دیگر، گزارش رجا بن‌ابی‌ضحاک، از چگونگی عبادت امام‌رضا علیه‌السلام پس از نماز صبح است که می‌شد در قالب دیالوگی از رجا (با بازی فتحعلی اویسی) در کار وارد شود. البته نشان‌دادن اینکه امام‌رضا علیه‌السلام در مناظره با عمران صابی برای اقامه نماز در اول وقت مناظره را قطع کردند درحالی‌که عمران متمایل به قبول اسلام شده بود، از محاسن این مجموعه تلویزیونی است؛ زیرا بر مخاطب اثر می‌گذارد و اهمیت نماز اول وقت در ذهن او نقش می‌بندد. در یک ارزیابی کلی، نماز عید فطر امام که ناتمام ماند و به‌ویژه نماز باران، از صحنه‌های موفق و ماندگار این مجموعه است که هم اثرگذاری معنوی خوبی بر مخاطب دارد و هم او را نسبت به نداشتن حسن نیت مأمون در ولایتعهدی امام‌رضا علیه‌السلام آگاه می‌کند. هرچند صحنه‌های اثرگذار رفتن امام برای نماز عید، تحت‌تأثیر ماجرای خیالی ترور نافرجام امام قرار گرفته است.
در سیره عبادی ائمه اطهار(ع)، فرهنگ عزاداری برای اهل‌بیت(ع)، به‌ویژه امام حسین(ع) بسیار اهمیت دارد. توجه امام‌رضا علیه‌السلام به ترویج اقامه عزای اهل‌بیت(ع) در ولایت عشق به خوبی نشان داده شده؛ زیرا 2 بار شاهد مرثیه‌سرایی دعبل خزاعی و گریه امام‌رضا علیه‌السلام و یاران ایشان هستیم. به علاوه امام ردای خود را به دعبل هدیه می‌کنند و از او می‌خواهند همواره بیانگر شرح مظلومیت اهل‌بیت(ع) برای دوستداران این خاندان باشد. افزون بر این، امام هنگام ترک مدینه خانواده خود را جمع کرد و از آنان خواست برای رفتن ایشان گریه کنند؛ زیرا دیگر برگشتی در کار نخواهد بود. پیام این گریه اعلام اجباری‌بودن سفر به مرو و خبر‌دادن از نیات سوء مأمون بود. در پایان این مجموعه تلویزیونی، ضمن گفت‌وگوی امام و مأمون، خلیفه به این اقدام امام اشاره می‌کند و مخاطب از آن آگاه می‌شود.
طاووسی مسرور انس با قرآن مجید را از دیگر جلوه‌های سیره عبادی امام‌رضا(ع) توصیف می‌کند و می‌نویسد: این انس حضرت به قرآن تا حدی بود که می‌توان بیان آن حضرت را گفتار قرآنی نامید. چنان که یکی از معاصران ایشان می‌گوید: «سخنان امام‌رضا علیه‌السلام و جواب‌ها و مثال‌های آن حضرت به‌طور کلی از قرآن برداشت شده بود.» در بیانات امام‌رضا(ع) در مجموعه ولایت عشق نیز به خوبی شاهد این گفتار قرآنی حضرت هستیم. برای نمونه، استدلال ایشان در برابر برادرانشان برای عدم‌قیام مسلحانه، مبتنی بر قرآن کریم است؛ همچنین استدلال ایشان برای پذیرش ولایتعهدی در پاسخ اعتراض فردی که می‌خواست امام را به قتل برساند و همینطور منع امام از قسم‌خوردن به نام خداوند متعال که مبتنی بر آیه سوره مبارکه بقره است. در سکانسی امام در برابر حاکم مدینه، گروهی مظلوم را برادر خود می‌دانند و به آیه مبارکه «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَه» (حجرات: 10) استشهاد می‌کنند. به علاوه امام در عیادت از پیرمرد محتضر مسیحی، فاتحه‌الکتاب را بر وی می‌خوانند و تفسیرش را بیان می‌فرمایند و موجب مسلمان‌شدن آن پیرمرد می‌شوند و در برابر اعتراض فرزند وی، به آیات 15و 33سوره مریم استناد می‌کنند. بنابراین فخیم‌زاده در نشان‌دادن انس امام با قرآن موفق عمل کرده است.