اندیشه امام
اسلام دینی، ترقی‌خواه است
تکنولوژی و ترقیخواهی از منظر حضرت امام‌خمینی‌ره
محمد صادق عبداللهی
نگاه حضرت امام‌خمینی(ره) به پیشرفت و تکنولوژی ازجمله نگاه‌های مترقیانه و پویا در حوزه اندیشه اسلامی است که به جد موجب تحول در کشور شد و تکنولوژی را به خدمت اهداف والای ملت مسلمان ایران آورد. هرچند که برای فهم دقیق مبانی گفتمان امام‌خمینی(ره) در حوزه تکنولوژی، نیازمند واکاوی دقیق مفاهیمی همچون توسعه و تمدن غرب است اما در ادامه تلاش شده با بهره‌مندی از متن بیانات حضرت امام(ره) نگاهی کلی بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی را به این حوزه ترسیم کنیم.
تکنولوژی و پیشرفت، مفاهیمی مهم در دوره مدرن است که به اذعان بسیاری از کارشناسان و تحلیل‌گران، آینده جهان را در دست دارند. از این‌رو پرداختن به این مهم برای آینده تمدنی جهان مسئله‌ای مهم و مورد‌توجه بسیاری از صاحبان اندیشه و روشنفکران بوده است. محمد رضا پهلوی و عناصر او نیز از همین رو، همواره تلاش داشتند تا از طریق محکوم کردن حضرت امام‌خمینی(ره) به مخالفت با پیشرفت و تمدن، چهره ایشان را نزد طبقه متوسط و روشنفکران ایرانی تخریب کنند و آینده کشور را در خطر جلوه دهند اما برخلاف تلاش‌ها برای تحریف امام(ره)، رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران بارها در گفته‌های خود به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر اهمیت تکنولوژی و ترقیخواهی در گفتمان اسلام ناب و اهمیت آن در انقلاب ایران سخن گفته‌اند و پاسخ پهلوی را نیز داده‌اند. برای مثال ایشان در نخستین مصاحبه با لوسین ژرژ، خبرنگار روزنامه فرانسوی لوموند، در پاسخ به سؤال «شاه شما را متهم می‌کند که مخالف تمدن و گذشته‌گرا هستید، جواب شما به این مطلب چیست؟» توضیح می‌دهند: «این خود شاه است که عین مخالفت با تمدن است و گذشته‌گراست. مدت 15سال است که من در اعلامیه‌هایم خطاب به مردم ایران مصرا خواستار رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی مملکتم بوده‌ام. اما شاه سیاست امپریالیست‌ها را اجرا می‌کند.» حضرت امام(ره) حتی در وصیتنامه خود آوردند: «ادعای آنکه اسلام با نوآورد‌ها مخالف است ـ همان سان که محمدرضا پهلوی مخلوع می‌گفت که اینان می‌خواهند با چهارپایان در این عصر سفر کنند ـ یک اتهام ابلهانه بیش نیست. زیرا اگر مراد از مظاهر تمدن و نوآورد‌ها، اختراعات و ابتکارات و صنعت‌های پیشرفته که در پیشرفت و تمدن بشر دخالت دارد، هیچ‌گاه اسلام و هیچ مذهب توحیدی با آن مخالفت نکرده و نخواهد کرد بلکه علم و صنعت موردتأکید اسلام و قرآن مجید است.»
اساساً حضرت امام(ره) اسلام را یک دین ترقی‌خواه(۱) و نهضت اسلامی را نهضتی متمدن و پیشرفته میدانستند (۲) و در همین راستا می‌فرمودند: «اسلام با همه ترقیات موافق است، با همه پیشرفت‌ها موافق است. اسلام برای پیشرفت آمده، برای ترقی آمده.»(۳) نظر بنیانگذار انقلاب اسلامی تنها به عدم‌مخالفت نبود بلکه بالاتر از آن حکومت اسلامی را مساوی با پیشرفت‌گرایی و تمدن و ترقی میدانستند (۴) و اسلام را از پایه‌گذاران تمدن بزرگ در جهان معرفی می‌کردند و می‌فرمودند: «اسلام پیشرفته‌ترین حکومت را دارد و به هیچ‌وجه حکومت اسلام با تمدن مخالفت نداشته و ندارد و اسلام، خود از پایه‌گذاران تمدن بزرگ در جهان بوده است.» امام(ره) در تشریح نظر خود بیان می‌داشتند: «اسلامی که بیشترین تأکید خود را بر اندیشه و فکر قرار داده است و انسان را به بازداری از همه خرافات و اسارت قدرت‌های ارتجاعی و ضد‌انسانی دعوت می‌کند، چگونه ممکن است با تمدن و پیشرفت و نوآوری‌های مفید بشر که حاصل تجربه‌های اوست سازگار نباشد؟!» (۵)
جمع میان پیشرفت و تکنولوژی با قوانین اسلامی در نظر امام‌ره
نگاهی که آیت‌الله خمینی(ره) به مسئله تکنولوژی و پیشرفت داشتند، موجب سوق یافتن ملت ایران به سمت تکنولوژی و پیشرفت و حرکتی به سمت خودکفایی در علم، تمدن و تکنولوژی شد. بزرگ‌ترین تأثیری را که حضرت امام(ره) در این حوزه از خود برجای گذاشتند، می‌توان شکستن تابوی خودحقیرپنداری و القای خودباوری دانست. گویا ایشان پتکی بر انگاره‌ها و اعتقادات زنجیروار ایرانی زد و به مسلمانان جهان آموخت که علم، تمدن و تکنولوژی محصور در قطب‌های شرق و غرب عالم نیست. ایشان می‌فرمایند: «از جمله مسائلی که به مسلمانان و مستضعفان جهان اجازه هیچ‌گونه فعالیت برای خروج از قید و بند استعمارگران را نمی‌دهد و آنان را به حال رکود و عقب‌افتادگی نگاه می‌دارد، تبلیغات همه‌جانبه‌ای است که غرب‌زدگان و شرق‌زدگان یا به امر ابرقدرت‌ها یا با کوتاه‌نظری خود در سراسر کشورهای اسلامی و استضعافی به راه انداخته‌اند و می‌اندازند و آن است که علم و تمدن و پیشرفت مختص به دو جناح امپریالیزم و کمونیسم است... به بیان دیگر ما از خود هیچ نداریم و باید همه‌‌چیز را از ابرقدرت‌های غرب یا شرق بگیریم علم را، تمدن را، قانون را و پیشرفت را.» (۶) یکی دیگر از نقاط اثرگذاری حضرت امام(ره) را می‌توان جمع میان پیشرفت و تکنولوژی با اعتقادات اسلامی ذکر کرد. ایشان تأکید داشتند که لازمه رسیدن به پیشرفت کنار گذاشتن اعتقادات اسلامی نیست بلکه همانطور که کشورهایی با قوانین و نظامات اجتماعی متضاد توانسته‌اند در پیشرفت صنعتی و علمی و تسخیر فضا با هم رقابت کنند و پیش بروند، ملت مسلمان ایران نیز قادر خواهند بود بدین دستاوردها نایل شوند. ایشان بر این اساس نهیب زده و انگارهای مطرح را شکسته و بیان می‌دارند: «وقتی کشورهای استعمارگر با پیشرفت علمی و صنعتی، یا به‌حساب استعمار و غارت ملل آسیا و آفریقا، ثروت و تجملاتی فراهم آوردند، اینها خود را باختند، فکر کردند راه پیشرفت صنعتی این است که قوانین و عقاید خود را کنار بگذارند! همین که آنها مثلاً به کره‌ماه رفتند، اینها خیال می‌کنند باید قوانین خود را کنار بگذارند!» (۷)
قید محدود‌کننده پیشرفت و تکنولوژی در نگاه امام‌ره
اما آنچه از نظر امام خمینی(ره) محدود‌کننده تکنولوژی و جلوه‌های پیشرفت است، فساد و انحراف است. ایشان در وصیتنامه خود می‌فرمایند: «اگر مراد از تجدد و تمدن به آن معنی است که بعضی روشنفکران حرفه‌ای می‌گویند که آزادی در تمام منکرات و فحشا حتی همجنس‌بازی و از این قبیل، تمام ادیان آسمانی و دانشمندان و عقلا با آن مخالفند گرچه غرب و شرق‌زدگان به تقلید کورکورانه آن را ترویج می‌کنند.» حضرت امام(ره) همچنین به صراحت می‌فرمایند: «با کدامیک از مظاهر تمدن مخالفت کرده‌اند روحانیون؟ همه مظاهر تمدن را ما قبول داریم. آنی که ما قبول نداریم، این انحرافات است.» (۸) امام(ره) حتی مخالفت برخی از روحانیون و رهبران مذهبی پیش از خود را نیز در همین چارچوب تفسیر می‌کنند و آن را نشأت گرفته از ترس آنان از ترویج فرهنگ ابتذال می‌دانند و بیان می‌دارند: «مخالفت روحانیان با برخی از مظاهر تمدن در گذشته، صرفاً به جهت ترس از نفوذ اجانب بوده است. احساس خطر از گسترش فرهنگی اجنبی - خصوصاً فرهنگ مبتذل غرب - موجب شده است که آنان با اختراعات و پدیده‌ها برخورد احتیاط‌آمیز کنند.» (۹)
رویکرد امام‌ره به تکنولوژی و پیشرفت
اما رویکرد امام(ره) در تکنولوژی و پیشرفت را می‌توان نقطه اصلی اختلاف با نگاه‌های مصطلح در جهان شرق و غرب بیان داشت. اگر در عمده نگاه‌های مطرح، پیشرفت و ترقی و تکنولوژی ابزاری جهت رفاه، ارتقای اقتصاد، کسب حداکثر سود و گسترش دنیاست، امام(ره) ضمن تأیید این موارد آنها را تنها محدود به دنیا ندانسته و بلکه مقدمه اعتلای معنوی انسان ذکر می‌کنند و می‌فرمایند: «اسلام دینی است که با تنظیم فعالیت‌های مادی، راه را به اعتلای معنوی انسان می‌گشاید. ترقی واقعی همین است که رشد خود انسان هدف فعالیت‌های مادی گردد و اسلام دین این ترقی است.» (۱۰)
پی‌نوشت:
1. صحیفه نور، ج4، ص2 ۲. همان، ج4، ص174
۳. همان، ج6، ص253 ۴. همان، ج5، ص69
۵. همان، ج5، ص409 ۶. همان، جلد18، ص89
۷. کتاب ولایت‌فقیه، ص13 ۸. صحیفه نور، جلد4، ص201 ۹. همان، جلد21، ص277 ۱۰. همان، جلد4، ص360
