تیغ کند طالبان روی کشت خشخاش

افغانستان، بزرگ‌ترین تولید‌کننده تریاک جهان در حال حاضر یکی از بحران‌زده‌ترین کشورها به‌شمار می‌رود. تداوم خشکسالی و تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی در کنار ناکارآمدی حکومت طالبان، منجر به فروپاشی اقتصادی، بالارفتن نرخ بیکاری و شدت‌گرفتن بحران گرسنگی در این کشور شده است. در چنین شرایطی، کشت گسترده خشخاش تنها راه فوری و پردرآمد برای مردم است. در این میان، اجرای تصمیم طالبان برای ممنوعیت کشت خشخاش، یکی از پرچالش‌‌ترین اقداماتی است که این گروه در ابتدای مسیر حکمرانی خود آغاز کرده است.
سال‌هاست که تریاک در افغانستان هیولایی شکست‌ناپذیر بوده است. دولت‌های افغانستان یکی پس از دیگری تلاش کرده‌اند تولید و قاچاق آن را متوقف سازند، اما ثابت کرده‌اند که توان مقاومت در برابر سوددهی میلیارد دلاری این تجارت سیاه را ندارند. دولت طالبان در دهه1990 تلاش کرد تا کشت خشخاش را کاهش دهد. اما پس از هجوم نیروهای آمریکایی به افغانستان در سال2001، طالبان برای بقای خود، به مالیات‌ستانی از کشت خشخاش و قاچاق تریاک نیازمند شد و طی 20سال پس از آن، تریاک به منبع مالی اصلی طالبان تبدیل شد. اکنون که طالبان بار دیگر در افغانستان قدرت را به‌دست گرفته و در جایگاه حاکم نشسته، دوباره با چالش توقف کشت خشخاش و مهار اعتیاد در افغانستان مواجه شده‌است. 
طالبان ماه گذشته دستور ممنوعیت را صادر و اعلام کرد خاطیان را مجازات خواهد کرد. اما معضل کشت خشخاش و اعتیاد به تریاک در افغانستان ریشه‌ای‌تر از آن است که با وضع چنین دستور‌العمل‌هایی بتوان آن را حل کرد، به‌ویژه اکنون که کشاورزان افغان دیگر برای تامین آب مورد نیاز خود به موتورهای پرهزینه دیزلی نیاز ندارند و به پنل‌های خورشیدی روی آورده‌اند.

پنل‌های خورشیدی؛ ناجی کشت خشخاش
کشاورزان افغان از حدود 8سال پیش به استفاده از موتورهای آب خورشیدی روی آورده‌اند؛ موتورهایی ارزان‌قیمت که با کمک پنل‌های خورشیدی می‌توانند به لایه‌های عمیق‌تر سفره‌های آب زیرزمینی که در حال خشکیدن هستند نفوذ کرده و آب مورد نیاز برای آبیاری زمین‌های خشخاش را تامین کنند. موتورهای آب خورشیدی از سال2014 تاکنون به کشاورزان در کمربند خشخاش در جنوب افغانستان در کشت و برداشت محصول تریاک کمک بزرگی کرده‌اند. در حقیقت پنل‌های خورشیدی در سال‌های اخیر در جنوب افغانستان به یکی از تجهیزات حیاتی تبدیل شده‌اند. کشاورزان در جنوب افغانستان برای تامین برق مورد نیاز خانه‌ها و موتورهای آب خود به این پنل‌ها وابسته‌اند. برخی در این منطقه هنوز از زمین‌های خود گندم، انار و سبزیجات هم برداشت می‌کنند.
روزنامه نیویورک‌تایمز در گزارشی نوشته که موتورهای آب خورشیدی در واقع وضعیت افغانستان به‌عنوان سردمدار تولید و قاچاق تریاک در جهان را تثبیت کرده‌اند. بین سال‌های 1990 تا 2019 افغانستان مبدأ تولید 80درصد از تریاک جهان بود. براساس گزارش دفتر مقابله با جرم و مواد‌مخدر سازمان ملل متحد، تولید تریاک افغانستان افزایش یافته و اکنون 83درصد از تریاک موجود در جهان را تولید می‌کند. حتی جنگ نابودگر و خشکسالی مداوم هم نتوانسته کشت خشخاش در افغانستان را مختل سازد. سطح زیرکشت خشخاش در این کشور از سال 2009 تا 2020 از 123هزار هکتار به 224هزار هکتار رسیده است.

بودن یا نبودن تریاک؛ چالش بزرگ طالبان 
دولت پیشین افغانستان 8.6میلیارد دلار بودجه را صرف ریشه‌کن کردن تولید مواد‌مخدر در این کشور کرد، اما مقامات دولتی افغانستان خود در تجارت تریاک دست داشتند. آنها درآمدهای خود را صرف ساخت ویلاهای مجللی می‌‌کردند که به کاخ‌های خشخاش مشهورند. بخشی از پول هم در کابل یا حتی در امارات صرف خرید ویلاهای پرزرق و برق می‌شد. از این‌رو گزارش دادستان کل افغانستان در سال2018 نشان داد که کمپین 8.6میلیارد دلاری دولت برای ریشه‌کن‌ ساختن تریاک در افغانستان کاملا بی‌تأثیر بوده است.
طالبان تریاک را به‌عنوان پدیده‌ای ضداسلامی محکوم کرده است، زیرا محصولات تریاک افغانستان منجر به اعتیاد انسان‌های بسیاری در اروپا، خاورمیانه و در خود افغانستان شده است. اما با توجه به وابستگی طالب‌ها به قاچاق تریاک در 2دهه گذشته و همچنین با توجه به بحران اقتصادی افغانستان، احتمال لغزش آنها از دستوری که صادر کرده‌اند، بسیار بالاست.
طالبان برای مهار معضل کشت خشخاش و قاچاق تریاک نمی‌تواند دست به سرکوب بزند، زیرا هرنوعی از سرکوب گسترده می‌تواند منجر به فروپاشی بیشتر اقتصاد ویران‌شده افغانستان و ایجاد دشمنی شدید با هسته مرکزی طالبان در میان کشاورزان فقیر شود. ریشه‌کن‌سازی تریاک نه‌تنها نیازمند توقیف گسترده پنل‌های خورشیدی کشاورزان و روستایی‌هاست، بلکه نیازمند برخورد با آن دسته از فرماندهان طالبان است که خود در تجارت تریاک شریک هستند؛ آن هم در دورانی که کمبود پول تنش‌ها و نارضایتی‌های زیادی میان نیروهای طالبان ایجاد کرده است.
تخمین‌های سازمان ملل نشان می‌دهد سال گذشته افغانستان از محل فروش تریاک بین 1.8 تا 2.7میلیارد دلار درآمد کسب کرده است. فروش این تریاک، 9 تا 14درصد از تولید ناخالص افغانستان را تشکیل می‌دهد، درحالی‌که صادرات قانونی کالاها و خدمات از افغانستان 9درصد از تولید ناخالص این کشور را تشکیل می‌دهند. براساس پژوهشی که به سفارش اتحادیه اروپا انجام گرفته، کشاورزانی که در جنوب افغانستان خشخاش کشت می‌کنند، برای تامین آب مورد نیاز خود به 67هزار حلقه چاه که با پنل‌های خورشیدی کار می‌کنند وابسته‌‌اند. پنل‌های خورشیدی که جایگزین موتورهای دیزلی شده‌اند، مناطق بیابانی جنوب را سرسبز کرده‌اند. به این ترتیب افزایش زمین‌هایی که زیر کشت رفته‌اند، باعث سبزشدن بیابان‌های قندهار، هلمند و نیمروز شده است؛ اتفاقی که باعث شده جمعیت این مناطق رو به افزایش گذاشته و به 1.4میلیون نفر برسد.

کشت تریاک؛ ضرورتی برای بقا
طالبان در هفته‌های اخیر روند جمع‌آوری موتورهای خورشیدی را در ولایت قندهار آغاز کرده است. اما دستور ممنوعیت کشت خشخاش در شرایطی اعلام شده که میزان گرسنگی، فقر و خشکسالی در افغانستان به بالاترین حد خود رسیده است. تخمین‌های سازمان ملل متحد نشان می‌دهد 23میلیون نفر افغان از محرومیت حاد غذایی رنج می‌برند. اقتصاد افغانستان در گذشته هم وابسته به حمایت غرب بود و اکنون با روی کار آمدن طالبان، آغاز تحریم‌های اقتصادی و مسدود شدن دارایی‌های این کشور رو به فروپاشی گذاشته است.
در این موقعیت، کشاورزان افغان معتقدند تریاک ثروت آنهاست. نیویورک‌تایمز نوشته که هر کشاورز با سرمایه‌ای 500دلاری (15میلیون تومان) برای خرید بذر، کود و استخدام کارگر، در صورتی که بتواند 20کیلو تریاک برداشت کند می‌تواند 5هزار دلار (150میلیون تومان) درآمد داشته باشد. از این‌رو، صدور دستور ممنوعیت کشت خشخاش در بهار سال‌جاری از سوی بسیاری از کشاورزان که در حال برداشت محصولات بهاره خود بودند، نادیده گرفته شده است. اگرچه بخشی از کشاورزان هم از دستور تبعیت کرده و پس از برداشت خشخاش‌ها، در زمین‌های خود بادام، زیره یا ریحان کاشته‌اند. تنها تأثیر ملموس این دستور آن بود که قیمت تریاک از کیلویی 60دلار به 180دلار رسیده است. از این‌رو بسیاری از مردم محلی معتقدند طالب‌ها این دستور را برای افزایش سود خود صادر کرده‌اند، زیرا به اعتقاد آنها بسیاری از قاچاقچیان و رهبران طالبان چندین تن تریاک در اختیار دارند و افزایش قیمت‌ها به نفع آنها تمام خواهد شد. همزمان، به‌نظر نمی‌آید نیروهای طالبان هم توانایی یا علاقه‌ای به ریشه‌کن ساختن کشت یا قاچاق تریاک داشته باشند. رهبران طالبان اعلام کرده‌اند به محصول بهاره کشاورزان کاری نخواهند داشت اما از کشت دوباره این محصول جلوگیری خواهند کرد.
طالب‌ها به کشاورزان پیشنهاد داده‌اند به جای خشخاش به کشت محصولاتی مانند گندم، انار، زیره و بادام رو آورند. اما کشت این محصولات در شرایط خشکسالی ممکن نیست؛ همانطور که خشکسالی و بی‌آبی باغ‌های انار ارغنداب را خشک کرد و باغداران را وادار کرد پس از قطع درختان در باغ‌های خود خشخاش کشت کنند.

مکث
تریاک افغانستان از نگاه آمار
 83درصد از تریاک جهان بین سال‌های 2015 تا 2020 در افغانستان تولید شده است.
 سطح زیرکشت خشخاش در افغانستان از سال2009 تا 2020 از 123هزار هکتار به 224هزار هکتار رسیده است.
 درآمد سال گذشته افغانستان از فروش تریاک بین 1.8 تا 2.7میلیارد دلار تخمین زده شده است.
 صدور فرمان ممنوعیت کشت خشخاش توسط طالبان، قیمت تریاک را در بازار جهانی بیش از 2برابر کرده است.