ایرانیان؛ توسعه‌دهندگان تاریخی دین و مذهب

ادیان و باورهای آسمانی از روزگاران دیرین در جامعه‌ها و سرزمین‌های گوناگون، هواداران و باورمندانی بسیار داشته‌اند. دقیقا نمی‌توان زمانه‌ای را در نظر آورد که نخستین پیوند میان انسان و چنین باورهایی پدید آمده باشد اما هرچه باشد اینگونه پیوندها به روزگار خیلی دور زندگی انسان بازمی‌گردد و آرام‌آرام در گستره‌های گوناگون زندگی وی جای گرفته است. آرتور کریستن‌سن ـ ایران‌شناس و تاریخ‌نگار دانمارکی‌ـ در کتاب «طرح مختصری از فرهنگ ایران؛ ایران و ایرانی و تحولات فرهنگی و سیاسی تا قبل از جنگ جهانی دوم» به نگرش اروپاییان درباره جایگاه دین در شناخت مردمان و سرزمین‌های شرقی اشاره می‌کند و می‌نویسد: «وقتی‌که ما اروپایی‌ها سعی می‌کنیم خواص روحی ملتی را در کشورهای خاور برآورد کنیم معمولا شروع می‌کنیم ببینیم که اکثریت این ملت، از نظر دین و مذهب، طرز تفکرش چیست». او سپس یکی از ویژگی‌های مردمان سرزمین‌های شرقی را از نگاه اروپاییان توصیف می‌کند؛ «ایرانی‌ها و هندی‌ها از یک طرف و مردم سامی‌نژاد (اعراب و یهودی‌ها) از طرف دیگر، به قدرت‌های ندیده آسمانی اعتقاد عمیق دارند و این اعتقاد در زندگی روزمره آنها نفوذ فراوان دارد». کریستن‌سن روایت خود را با تمرکز بر ویژگی «دین‌دوستی» ایرانیان در تاریخ ادامه می‌دهد؛ «اگر به تحولات تاریخ نگاه کنیم می‌بینیم که ایرانی‌ها هم تولیدکننده و هم توسعه‌دهنده [...] دین و مذهب بوده‌اند.» به اعتقاد این پژوهشگر تاریخ ایران باستان، چنین رویکردی در زندگی روزمره ایرانیان نیز تأثیرگذار بوده است؛ «ایرانی، درباره عوامل ماوراء‌الطبیعه خیلی کنجکاو است. [...] اعتقاد و تردید، در ایرانی با هم ترکیب می‌شود و مخلوطی از تاریکی و روشنی در مخیله‌اش به وجود می‌آورد.» تاریخ‌نگاران ایران باستان از وجود دین‌ها و آیین‌هایی گوناگون در آن روزگار گزارش داده‌اند که پیدایش آنها در بسترهای گوناگونی ریشه داشته است. کریستن‌سن در این‌باره می‌نویسد: «در ایران، از زمان باستان و بر حسب پیشامدهای تاریخی مختلف، ادیان متعددی به‌ وجود آمد که امروز فقط جزئیات مختصری از آنها را می‌شناسیم. آیین زرتشتی فقط یکی از این پدیده‌های دینی‌است که توسط کتاب حفظ شده و به این جهت با آن به‌خوبی آشنایی داریم. گات‌ها که به منزله طاق‌نصرت دین زرتشتی تلقی می‌شود، حتی قبل از تولد زرتشت وجود داشت و مانند قوانین هر دین پیشرفته دیگر، بر اخلاق و آداب اجتماعی نظارت می‌کرد؛ روابط خدا و بشریت را تعلیم می‌داد و از مرز ایران تجاوز کرد و در تمام خاورمیانه اهمیت داشت. گات‌ها قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین اشعار دینی مردم ایران است».