استیفای حقوق ارامنه به استناد پیمان با پیامبر اسلام ص

محسن نیک‌بین-دکتری حقوق بین‌الملل

مقال پی آمده، در معرفی مجموعه‌ای از اسناد، پیرامون رواداری دینی حاکمان مسلمان ایرانی، در مواجهه با اقلیت ارمنی است. این اسناد نشان می‌دهد که زمامداران کشورمان چگونه و به درازای 4قرن، با استناد به رویه‌ای که پیش‌تر وجود داشته است و البته در نهایت با مبنا قراردادن پیمان‌نامه پیامبر اسلام(ص)، با ارمنیان از در تعامل وارد شده و خویش را به رعایت حقوق ایشان ملزم می‌دانسته‌اند. به علاوه این مجموعه اوراق تاریخی نشان می‌دهد که نثر، علائم و هنری که در تهیه این دست از معاهدات یا نامه‌ها به‌کار می‌رفته، چگونه و از چه قرار بوده است. امید آنکه تاریخ‌پژوهان ایران و عموم علاقه‌مندان را مفید و مقبول‌‌آید.

تا پیش از انتشار نخستین جلد از فرامین فارسی گنجینه نسخ خطی مِسروپ ماشتوتس ایروان (ماتناداران)، به‌دست هاکوپ پاپازیان (1298تبریز-1376پاریس) در سال 1956میلادی، اطلاع چندانی از وجود این مجموعه ارزشمند تاریخ ایران وجود نداشت؛ مجموعه‌ای که به شکل کامل و مستند، پرده از تعامل تاریخی چندصدساله اقلیت ارمنی- مسیحی با دولت مسلمان ایران برمی‌داشت. پاپازیان، جلد دوم فرامین را در سال 1959به چاپ رساند. 9سال پس از آن، حاصل کوشش‌های او در مورد قبالجات فارسی موجود در گنجینه ماتناداران، در مجموعه‌ای به همین نام به چاپ رسید. پس از مرگ پاپازیان تا امروز، کریستینه گوستیکیان یکی از شاگردانش، کار ناتمام استاد خود را ادامه داده است. او در سال 2005 جلد سوم، در سال 2008 جلد چهارم و در سال 2021 جلد پنجم و نهایی فرامین فارسی ماتناداران را در ایروان به چاپ رسانده و به این تکاپوی پژوهشی 65ساله پایان داده است اما شاید بپرسید که اهمیت این پژوهش طولانی در تاریخ ایران چیست؟ پرسش درستی که لازم است پاسخ‌های قانع‌کننده‌ای برای آن ارائه شود.

آینه‌ای از مشی حکمرانان ایران در احترام به باورهای ساکنان غیرمسلمان
در مجموعه فرامین فارسی ماتناداران، پاپازیان و گوستیکیان کوشیده‌اند تا آنچه تحت‌عنوان فرمان به زبان فارسی از پادشاهان ایران در مورد اقلیت ارمنی مسیحی وجود داشته را در نسخه‌ای صحیح جمع‌آوری کرده و به زبان‌های ارمنی و روسی (در جلدهای پاپازیان در دوران شوروی) و ارمنی و انگلیسی (در جلدهای گوستیکیان پس از استقلال جمهوری ارمنستان) ترجمه کنند. البته علاوه بر فرمان‌های پادشاهان ایران در این مجموعه، که نخستین آن در سال853هجری‌قمری و به‌دست جهانشاه قراقویونلو صادر شده و آخرین آن، قریب به چهار قرن بعد و در سال 1245هجری قمری با مهر فتحعلی‌شاه قاجار یا عباس‌میرزا نایب‌السلطنه او، رونوشتی نیز از پیمان پیامبر اسلام(ص) با ارامنه وجود دارد، که نشان از اهمیت و احترام این پیمان، میان آنان و حکمرانان مسلمان ایران است؛ حکمرانانی که به پیروی از پیامبر اسلام، پیوسته عهد خود را با غیرمسلمانان تجدید کرده‌اند. بنابراین، نخستین پاسخ به پرسش پیش‌گفته این است که مجموعه فرامین فارسی ماتناداران، آینه‌ای تمام‌نما از مشی کلی حکمرانان ایران، در احترام به باورها و سنت‌های ساکنان غیرمسلمان این تمدن به شمار می‌رود. رویکردی آنچنان بنیادین که تغییر و تحول سلسله‌های پادشاهی از قراقویونلوها تا قاجارها و نیز جنگ‌های طولانی‌مدت دوره صفوی با دولت عثمانی و سپس با روسیه تزاری، خللی در آن ایجاد نکرده است. در تمامی این فرمان‌ها، نسبت به وضعیت مالی و مالیاتی مسیحیان، آزادی در عبادت، برگزاری مراسم مذهبی و مراسم تدفین، بنای کلیسا، ناقوس کشیدن، احترام به موقوفات و اراضی مرتبط با کلیسا و مسیحیان و نیز احترام و آزادی در حفظ دین آنان، نکات متنوعی منعکس شده است؛ امری که به شهادت اسناد منتشر شده، حتی جنگ‌ها و نابسامانی‌های سیاسی نیز توقفی در آن ایجاد نکرده است.

اسنادی برای پیشینه یک اصل در قانون اساسی جمهوری اسلامی
خوانندگانی که با قانون اساسی ایران آشناترند، شاید با اصل سیزدهم آن برخورد کرده باشند که براساس آن «ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی، تنها اقلیت‌های دینی شناخته می‌شوند که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی، طبق آیین خود عمل می‌کنند». این مقرره قانون اساسی جمهوری اسلامی و البته پیشینه قانونی آن پس از انقلاب مشروطه (ماده دوم از قانون انتخابات شعبان 1326هجری قمری)، بر مجموعه‌ای از اسناد تاریخی که بخشی از آن اکنون به همت پژوهشگران ارمنی‌تبار همچون پاپازیان و فارسی‌دانان ارمنی چون گوستیکیان منتشر شده، مبتنی شده است. بر این اساس، عجیب نیست که در دولت‌های همجوار ایران و به‌ویژه عثمانی، فقدان این گنجینه اسناد با موضوع رعایت حقوق غیرمسلمانان، منجر به بی‌توجهی به اقلیت‌ها در نظام حقوقی کنونی شده باشد. از این‌رو باید گفت که ترسیم یک خط‌مشی پیوسته در ایران برای قریب به 4قرن، در مورد اقلیت ارمنی مسیحی، یکی از اهمیت‌های اساسی جمع‌آوری، تدوین و ترجمه اسناد پیش‌گفته است.

اسنادی که در خویش  اشاراتی به گذشته یک تعامل دارند
تأکید بر این بازه زمانی 400ساله، به این معنی نیست که پیش از زمانه حکمرانان قراقویونلو (نخستین اسناد مجموعه)، رویکرد دیگری در مورد اقلیت‌ها در ایران جاری بوده است بلکه برجسته کردن این بازه زمانی، نخست به این دلیل است که اسناد موجود در گنجینه نسخ خطی مسروپ ماشتوتس (ماتناداران)، به همین دوره 400ساله خلاصه می‌شود. این مسئله می‌تواند از یک سو به آن معنی باشد که پیش از دوران جهانشاه قراقویونلو و همسرش جان‌بیگم خاتون، که از هر دو فرمان‌هایی در حمایت از ارامنه وجود دارد، ارامنه برای استیفای حقوق خود، به رونوشت‌هایی از پیمان با پیامبر اسلام(ص) استناد می‌کرده‌اند و دیگر نیازی به صدور فرمان جداگانه از سوی حکمرانان مسلمان وجود نداشته است. از سوی دیگر، می‌توان این فرض را مطرح کرد که به‌احتمال، برای دوره‌های پیش از قراقویونلوها هم، فرمان‌هایی صادر شده و اگر از گزند حوادث مصون مانده باشد، باید در منابع دیگر و در ایران به‌دنبال آن گشت. آنچه فرضیه اول را قدری تضعیف می‌کند، اشاره‌ای است که در یکی از نخستین فرامین موجود در جلد نخست فرامین فارسی ماتناداران (1956) وجود دارد. منظور فرمان تاریخی همسر جهانشاه قراقویونلو است که در سال 866هجری قمری صادر شده و به آن اشاره شد. در این فرمان، جان‌بیگم خاتون (وفات: 874هجری قمری)، فرمان خود را بر فرمان همسرش و پس از آن بر «... حکم حضرت سلطان سعید مغفور مبرور شیخ اویس بهادر...» مستند کرده است. چنان که می‌دانیم، دوران حکومت شیخ اویس، از حکمرانان جلایری (آل جلایر/جلایریان)، از 757تا 776هجری قمری بوده و بر این اساس، او قریب به یک قرن پیش‌ از صدور فرمان جان‌بیگم، حکومت می‌کرده است؛ بنابراین از 2حال خارج نیست: یا اینکه فرمان شیخ اویس، در آرشیوهای دولتی ایران وجود داشته و خاتون با استفاده از آن، فرمان خود را صادر کرده است و یا اصل یا رونوشتی از فرمان، در دست ارامنه موجود بوده و با ارائه آن به حکمران جدید، خواهان تنفیذ یا تمدید امتیازات شده‌اند. این فرض با توجه به شکل اسناد موجود در جلد پنجم فرامین فارسی ماتناداران (ارائه متن درخواست ارامنه و فرمان حکمران)، با واقعیت همخوان‌تر به‌نظر می‌رسد. ارامنه با دانستن اهمیت فرامین پادشاهان ایران، در طول تاریخ مجموعه‌ای از آنها را نزد خود نگه‌ داشته‌اند و حسب مورد، برای نشان‌دادن حقانیت خواسته‌های خود و نیز اثبات اینکه وحدت‌رویه‌ای در میان حاکمان مسلمان ایران در مورد معافیت‌های آنان وجود داشته، اسناد مزبور را به پادشاه جدید ارائه می‌کرده‌اند. اگر هم‌اکنون، رونوشتی از فرمان شیخ اویس جلایری در مورد ارامنه وجود ندارد، به‌احتمال یا در گذر سال‌ها و به واسطه حوادث مفقود شده یا از میان رفته است. اما به هر حال رشته این فرامین، سابقه‌ای بیش از 4قرن ثبت شده در اسناد ماتناداران را نشان می‌دهد. اشاره به‌اصطلاحاتی از قبیل سنت قبل، دستور قدیم و قاعده مستمره، قاعده قدیم یا دستور سابق، در فرامین، خود نشانی است از قدمت رویکرد دولت مرکزی ایران، نسبت به ارمنیان مسیحی، به‌عنوان یکی از اقلیت‌های دینی ایران.

فرمان نادرشاه افشار در لزوم برخورد با تغییر مذهب مسیحیان ایران
مجموعه فرامین فارسی ماتناداران، علاوه بر موضوعات اشاره شده، نمایانگر تعامل کلیسای ارتدوکس ارمنی و دولت ایران نیز هست. ازجمله می‌توان به مکاتبه خلیفه اچمیادزین با نادرشاه افشار در سال1157هجری قمری، در باب ورود میسیونرهای مسیحی غربی به ایران و تلاش آنان در تغییر مذهب ارامنه از ارتدوکس به مذهب جدید (پروتستان) و تبعات آن اشاره کرد. از منظر خلیفه ارمنیان، تغییر مذهب مسیحیان ایران به مذهب جدید، مخالف منافع ملی ایران و در طولانی مدت، منجر به تسلط غربیان خواهد شد. فرمان نادرشاه افشار نیز، در تأیید گزارش خلیفه و لزوم برخورد با تغییر مذهب مسیحیان ایران، در این مجموعه به ثبت رسیده است (جلد چهارم؛ ص 277). تعامل دولتمردان ایرانی با کلیسای ارمنی، البته به این نمونه ختم نمی‌شود، چه به شهادت سند شماره 57از جلد پنجم فرامین فارسی ماتناداران، در فرمانی به تاریخ 1234هجری قمری، عباس‌میرزا نایب‌السلطنه نزد خلیفه ارامنه، اپرم (یپرم)، واسطه ازدواج الکساندر میرزای گرجی فرزند والی گرجستان با دختر خلیفه صهاک (ساهاک)، از بزرگان ارمنی شد. این نمونه از تعامل یک دولت مسلمان با 2گروه از مسیحیان، از جهت تاریخی بسیار شگفت‌انگیز و بی‌سابقه است. (جلد پنجم؛ ص 460)


اسنادی به مثابه خط بطلان بر ادعاهای دروغین برخی پژوهشگران غربی
با وجود اینکه فرامین فارسی ماتناداران به جلد پنجم و نهایی رسیده و امروز می‌توان گفت که مجموعه اسناد موجود در گنجینه مزبور، به‌صورت شایسته از سوی ارامنه ایران‌دوست معرفی شده است، کمتر پژوهشگری در ایران، از این مجموعه شگرف و این پشتوانه قانون اساسی ایران، باخبر است. کار روی صدها سند چاپ شده در این مجموعه، از 1956تا 2021میلادی، ازجمله پژوهش‌هایی است که می‌تواند تاریخ حقوق اقلیت‌ها در ایران را تا حد زیادی روشن کند و خط بطلانی بر ادعاهای دروغین برخی پژوهشگران غربی بکشد. خصوصاً توالی اسناد موجود و ارجاع هر سند به سند قبلی و نیز کیفیت نگهداری از آنها در طول نزدیک به 6قرن، از زمان نخستین سند جلد نخست تا امروز، منبع بی‌نظیری را برای پژوهشگران تاریخ، حقوق، علوم اجتماعی و علوم سیاسی فراهم می‌آورد. ناگفته پیداست که فارغ از جنبه‌های ماهوی هر سند، مجموعه فرامین فارسی ماتناداران، آینه تمام‌نمای تحول نثر فارسی از دوران حکام قراقویونلو تا دوره دوم جنگ‌های متجاوزان روس با ایران نیز هست؛ منبعی آماده که می‌تواند موضوع مطالعه تاریخ تحول ادبیات دیوانی ایران، برای 4سده به شمار‌‌آید. افزون بر این، نباید از جنبه‌های هنری هر سند غافل شد. خط و تذهیب هر سند، می‌تواند نمایانگر تکامل تدریجی هنر ایران نیز باشد؛ تکاملی که تغییر دودمان‌های پادشاهی و جنگ‌های خانمان برانداز نتوانسته هیچ مانعی در مسیر آن ایجاد کند. به علاوه چه‌کسی تا زمان انتشار این اسناد، می‌دانست که سجع مهر جان‌بیگم، همسر شیعه جهانشاه، بیت زیر بوده است؟
چو داد، دولت دارَین حضرت منان
مباش غره به تعظیم چرخ، خاتون جان
انسجام مجموعه فرامین فارسی ماتناداران، زمینه پژوهش در مورد مهرها و نیز رجال و حکمرانان منطقه‌ای تاریخ ایران را برای چند قرن فراهم می‌کند؛ زمینه‌ای که با از دست رفتن چند‌باره آرشیوهای دولتی ایران در نتیجه حوادث تاریخی و حملات بیگانگان، پیش از این از بین رفته پنداشته می‌شد. بنابراین جنبه‌های اهمیت این مجموعه، بی‌شمار و اثر تمدنی آن برای ایران‌مان، بسیار بزرگ است. از این نباید غافل شد که نگهداری از این آرشیو در طول اعصار، برای بقای اقلیت ارمنی مسیحی ایران، حیاتی دانسته می‌شده و از این جهت است که گزند حوادث، کمتر به آن راه یافته است. کمتر پیش آمده که در نبود آرشیوی غنی، پادشاهی فرمان خود را بر پادشاهان دودمان‌های سابق مستند کند. در مجموعه فرامین فارسی است که می‌بینیم پادشاه قاجار، برای صدور فرمان، به فرمان پادشاهان صفوی استناد کرده، فرمانی که ارامنه آن را نگه داشته و برای ایجاد وحدت رویه، به پادشاه جدید نشان داده‌اند. این وحدت‌رویه حاکمان ایران در رفتار با اقلیت‌های دینی را ، مدیون خود اقلیت‌های دینی است.