تربیت مطهر

تعلیم و تربیت در دین اسلام ازجمله مهم‌ترین ارکان است و در فلسفه خلقت بشر نیز می‌توان این نکته را یافت که خداوند انسان را خلق کرده تا به وسیله تربیت درست، به کمال دست یابد. بر همین اساس دین اسلام برای دستیابی به تعلیم و تربیت درست، ‌قواعدی را تعیین کرده است. آنچه در اسلام مورد تأکید و اهمیت قرار گرفته و متفکران اسلامی نیز بر محور آن حرکت می‌کنند، ‌تأکید بر مسئله «‌تعقل» است و به پرورش فکر و اندیشه انسان، به‌عنوان نخستین رکن تعلیم و تربیت اسلامی توجه شده است. در این میان استاد شهید مرتضی مطهری ازجمله متفکران اسلامی است که بر موضوع تربیت از همان دوران کودکی و حتی پیش از آن توجه بسیار کرده و «خود‌سازی» والدین و مربیان را پیش‌نیاز تربیت فرزندان قرار داده و راه تربیت درست را از مسیر تعقل و عقلانیت تعریف کرده است. براساس آنچه در مبانی تربیت اسلامی مطرح می‌شود همه افراد چه مربیان و چه والدین و اعضای خانواده در تربیت فرزندان و کودکان مسئول هستند و کودکان از همه آنها الگو می‌گیرند. به‌گفته محمد مسعود مصدقی‌راد، مدرس آثار شهید مطهری، ایشان در این خصوص معتقد است بنیادی‌ترین بحث در مقوله تربیت همین خودسازی است. در باور شهید مطهری سلامت روان آدمی در گرو نظم‌دادن به غرایز و خودهای درونی است و اگر در جدال و درگیری عقل و نفس یا اراده اخلاقی و هوای نفسانی، ‌اولی بر دومی فائق آید و پیروز شود، ‌پایه شخصیت اخلاقی و خصلت‌های انسانی ساخته شده و انسان مجهز به اخلاق الهی می‌شود.

علم جدای از عقل
شهید مطهری معتقد بر تفکیک علم از عقل است و بر عقلانیت و پرورش عقل تأکید بسیاری دارد. به‌گفته مدرس آثار شهید مطهری، ایشان با همین رویکرد بر سیستم‌های آموزشی سنتی انتقاد کرده و با اشاره به اینکه اگر آموزش را آب درنظر بگیریم و ذهن متعلم و دانش‌آموز را مانند یک حوض، معلم مانند کسی است که آب را از بیرون به داخل حوض ریخته و به آن منتقل می‌کند درحالی‌که باید به‌گونه‌ای عمل کرد که این حوض خودش به چشمه جوشانی تبدیل شود و خودش علم تولید کند. مصدقی‌راد، در گفت‌وگو با همشهری می‌افزاید:‌ «ایشان همچنین به کسانی که سال‌های طولانی در محضر استادان مختلف و گوناگون درس دیده‌اند نیز انتقاد کرده و با اشاره به افرادی که بعد از طی سال‌های اندک و استادان کمتر، ‌به درجات بالایی رسیدند می‌گوید این افراد چون به‌صورت مستقل توانستند مباحث را پیش ببرند به درجه بالایی رسیدند و مستقل شدند اما برخی تا سال‌ها وابسته شده و به‌دلیل بهره‌مندی از استادان متعدد نتوانستند روی پای خودشان بایستند».

کمال؛ ‌ثمره سختی در راه تربیت
او درخصوص دیدگاه استاد مطهری در حوزه تربیت روحی کودک به یکی از سخنرانی‌های ایشان که در جلد 23مجموعه آثار نیز منتشرشده اشاره کرده و می‌گوید:‌ «ایشان در این خصوص به کتاب «‌امیل» نوشته ژان ژاک روسو فیلسوف و نویسنده قرن 18اهل سوئیس اشاره کرده که معتقد بر تربیت فرزند در دامن سختی‌هاست و در کتاب خود تأکید می‌کند که بدبخت‌تر از فرزندان افرادی که بچه‌های خود را در ناز و نعمت پرورش می‌دهند نیست. استاد مطهری در واقع در توضیح دیدگاه روسو در این کتاب می‌گوید این کودکانی که در انواع نعمت‌ها و توجه‌ها رشد کرده و سختی ندیده‌اند، ‌در برابر مصیبت‌ها حساس شده و در برابر لذت‌ها نیز بی‌تفاوت می‌شوند و به حدی زودرنج می‌شوند که حتی وزیدن باد ملایمی از ناراحتی آنها را رنج می‌دهد.» به‌عبارت دیگر این استاد شهید بر سختی‌کشیدن در راه تربیت تأکید کرده و آن را عامل رشد و کمال می‌داند. او در باب تحمل سختی با اشاره به تمثیلی از مثنوی مولانا بر دانه کوچک گندمی اشاره می‌کند که بر اثر فشار و سختی در خاک، ‌رشد می‌کند و  به خوشه گندم تبدیل می‌شود و با چندین بار تحمل فشار داس و سنگ آسیاب و حرارت تنور در نهایت ‌به نان بسیار با ارزش بدل می‌شود.

مکث
تربیت با صنعت متفاوت است
« مهمترین بحث استاد مطهری در حوزه تربیت این است که تربیت را در برابر صنعت قرار می‌دهد.» مصدقی راد با بیان این جمله می‌افزاید :‌» ایشان معتقد است تربیت یعنی مهیا سازی و رشد دادن استعدادهای بالقوه درونی و ذاتی هر موجودی ، اینکه بتوان آن استعداد را به کمال رساند و درمسیر کمال،به حرکت ادامه داد که این، نقطه مقابل صنعت است یعنی ساختن،آنگونه که می‌خواهیم. روش هایی که منجر به کورکردن و ازبین‌بردن استعدادهای افراد شده و درعین حال تلاش دارد خلاف استعداد ذاتی پیش رود انتقاد کرده و آن را صنعت می‌داند و نه‌تربیت.»