آمرزش در کنار قدیمی‌ترین چنار پایتخت

این روزها اماکن مذهبی و امامزاده‌ها، شلوغ‌تر از همیشه به‌نظر می‌رسند؛ به‌خصوص با فرارسیدن شب‌های قدر و ایام شهادت حضرت امام علی(ع). کم نیست تعداد شهروندانی که از گوشه و کنار شهر خودشان را به محلات مرکزی شهر تهران می‌رسانند تا در مراسم آیینی و مذهبی امامزاده‌های این محله‌ها شرکت کنند و یا به یاد گذشته و به رسم خانوادگی، آداب زیارت را بجا بیاورند. طبیعی است که معروف‌ترین امامزاده‌های پایتخت را باید امامزاده صالح و امامزاده داوود(ع) در شمال تهران و حرم حضرت عبدالعظیم(ع) در جنوب تهران بدانیم. اما در گوشه و کنار پایتخت، بقاع متبرکه و امامزاده‌هایی هستند که شاید کمتر شناخته‌شده باشند، ولی قدمتی طولانی دارند. امامزاده یحیی(ع) و امامزاده زید(ع) در قلب پایتخت و حوالی بازار تهران، ازجمله این بقاع متبرکه هستند که شاید دانستن تاریخچه و سرگذشت آنها، باعث شود حتما سری به آنها بزنید؛ خاصه در این ایام و شب‌های معنوی.

امامزاده یحیی ع
یادگار معماری خوارزمشاهی

آستان امامزاده یحیی(ع) در دل محله‌ای به همین نام قرار گرفته و گنبد مخروطی شکل آن، وجه تمایز معماری این بقعه با معماری دیگر بناهای مذهبی در تهران است. این آستان که هنرهای مختلف معماری، ازجمله آینه‌کاری و منبت‌کاری و مقرنس و کاشی‌کاری زینت‌بخش آن شده، یکی از پر مراجع‌ترین بقاع متبرکه تهران قدیم است و در مناسبت‌های مذهبی مختلف، مراسمی با حضور ساکنان این محله و همچنین کسبه بازار و چهره‌های سیاسی و فرهنگی کشور برگزار می‌شود. چنار کهنسالی که در حیاط این امامزاده قرار دارد، قدیمی‌ترین چنار تهران شناخته شده است.

  به روایت کتیبه تاریخی
بنای آرامگاه امامزاده یحیی به حدود ۹۰۰ سال پیش و به زمان خوارزمشاهیان می‌رسد. مساحت بنا حدود ۱۵۰۰ مترمربع است. گنبد کاشی‌کاری‌شده فیروزه‌ای رنگ و مخروطی شکل آن در اثر گذر زمان از بین رفته بود که البته چند دهه پیش ترمیم شده است. آنطور که روی در قدیمی بقعه در دو‌کتیبه کوچک به خط ثلث نوشته‌اند، بنای قدیمی در زمان قاجاریه نمای خشتی برج تغییر کرد و ایوان، اتاق‌ها و سایر متعلقات به آن اضافه شد و به مرور با افزایش سایر تزئینات مثل آینه‌کاری، کاشی‌کاری و معرق، مسجد و موزه و کتابخانه، بقعه به بنایی اصیل با کاربردی امروزی تبدیل شده است. صندوق منبت‌کاری شده عتیقه داخل امامزاده یحیی آنطور که در کتیبه به آن اشاره شده به دستور «ملک‌شاه غازی» و در سال ۸۹۵ (ه. ق.) توسط 2برادر به نام‌های استاد حسین و استاد محمد لواسانی ساخته شده‌است. در دوره پهلوی، بقعه این امامزاده تخریب شده بود. اما بعدها وقتی تصمیم به مرمت دوباره آن گرفته شد، پلان و نقشه اصلی ساختمان امامزاده خیلی اتفاقی پیدا شد و همین موضوع به احیای دوباره معماری این بقعه کمک زیادی کرد.

  شفاخانه قدیمی
ساختمان شفاخانه، دیوار به دیوار بقعه امامزاده یحیی(ع) قرار دارد؛ محلی که برای اسکان‌دادن بیماران صعب‌العلاج ساخته شده است. بیمارانی که برای شفا‌گرفتن دست به دامن امامزاده می‌شدند در این ساختمان کوچک اقامت داشتند. وجود چنین اقامتگاهی در گذشته در احداث بقعه‌های متبرک مرسوم بود تا افراد بتوانند از راه دور و برای مدت طولانی هم در جوار این مراکز مذهبی بمانند. چنار قدیمی بقعه امامزاده یحیی(ع) که با بیش از 800سال سن، کهنسال‌ترین چنار تهران لقب دارد با تنه تنومند خود درست کنار شفاخانه جا خوش کرده و سایه‌اش، گوشه‌ای از حیاط را پوشانده است. یکی از دلایل باقی‌ماندن این چنار 600ساله در حیاط امامزاده این است که در اماکن مذهبی به درختان اهمیت زیادی می‌دادند و آن را مقدس می‌دانستند. تنه تنومند این درخت در سال‌های اخیر کمی خشک شده و شاخ و برگ‌های آن بریده شده است. با این حال هنوز چنار امامزاده یحیی(ع) سر جای خود باقی است و از تنه کوتاه‌شده‌اش شاخ و برگ‌های سبز می‌روید.

  گنبد مخروطی امامزاده
بقعه امامزاده یحیی بیش از هر چیزی به گنبد مخروطی شکل و البته کتیبه تاریخی‌ای که دارد مشهور است. اگر فرصتی برای رفتن به شهر شوش در جنوب ایران و بازدید از بقعه دانیال نبی را ندارید، بد نیست بدانید که گنبد مقبره امامزاده یحیی(ع) به همان سبک و سیاق ساخته شده است؛ سبکی که از معماری دوره خوارزمشاهی الهام گرفته است.

امامزاده زیدع
مقبره‌ای تاریخی در بازار تهران

آستان امامزاده زید(ع) یکی از قدیمی‌ترین بقعه‌های متبرکه تهران است که در دل بازار تهران جا خوش کرده است. بنای اصلی بقعه در دوره صفویه ساخته شده و کاروانسراهای قدیمی تهران اطراف این امامزاده و بیرون از ارگ طهماسبی به چشم می‌خوردند. بنای این بقعه در دوره قاجار بازسازی شد و کاروانسراهای بیرون از حصار تهران، جای خود را به راسته‌ها و حجره‌های بازار دادند. کمتر کسی است که گذرش به بازار تهران افتاده باشد و نام این امامزاده را نشنیده باشد.

   تالارهایی به نام قاجار
نسب امامزاده زید(ع) به امام‌حسن مجتبی(ع) برمی‌گردد. این بقعه قدمتی به اندازه تاریخ دوره صفویه دارد. با این حال از دوره صفویه تنها صندوقچه روی مقبره باقی مانده است. معماری‌ای که این روزها در آستان امامزاده زید(ع) می‌بینید یادگار دوره قاجار است. بنای بقعه به دستور آصف‌الدوله و ایوان و صحن امامزاده به دستور کامران میرزا ساخته شده است. با گذر از حیاط امامزاده، دالان‌های ورودی به صحن را می‌بینید که به همین نام‌ها نامگذاری شده‌اند. علاوه بر آینه‌کاری، در معماری این بقعه کاشی‌کاری‌ها و حجره و سقف‌هایی با طاق ضربی به‌کار رفته است. برای رسیدن به این مکان گردشگری، باید از بازار کفاش‌ها عبور کنید و یا می‌توانید با گذر از بازار پاچنار و تماشای راسته‌ها و بازارچه‌های فروش فرش، خودتان را به اینجا برسانید. بقعه امامزاده زید(ع) به‌دلیل قرار داشتن در قدیمی‌ترین بافت بازار تهران، توریست‌های ایرانی و خارجی زیادی را به سمت خود می‌کشاند و نامی آشنا برای این گردشگران است.
 
   تنها مقبره خاندان زند در تهران
یکی از بخش‌های تاریخی این بقعه، مزار لطفعلی‌خان زند است که در نزدیکی امامزاده و در حجره‌ای دربسته قرار دارد. لطفعلی‌خان زند، آخرین پادشاه سلسله زند بود که مردم به‌خاطر تمام ویژگی‌های اخلاقی‌اش، او را دوست داشتند. با این حال بعد از حمله آغامحمدخان قاجار به شیراز و بازشدن دروازه‌های شیراز به روی او، لطفعلی‌خان شکست سختی از قاجار خورد و به تهران آورده شد. سجده‌نکردن در برابر آغامحمد‌خان قاجار همانا و شکنجه‌شدن او و همسر باردارش همان. بعد از آزار و اذیت‌های بسیار و کور‌شدن از ناحیه دو چشم، آغا‌محمد‌خان دستور کشتن آخرین شاه زندیه را صادر کرد و به‌گفته تاریخ، او را در حمام گلشن خفه کردند. لطفعلی‌خان زند و مزار 200ساله‌اش، همین حوالی منطقه‌12، درست کنار آستان مقدس امامزاده زید(ع) است؛ پشت پنجره‌های شیشه‌ای و درست در محلی که این روزها به انباری برای فرش‌های امامزاده تبدیل شده است.
ضلع شرقی امامزاده زید(ع)، قبل از رسیدن به ورودی مخصوص بانوان، درهای شیشه‌ای رو به حجره‌ای دارند که قبری قدیمی گوشه‌ای از آن خودنمایی می‌کند. بالای درهای بسته، روی تابلویی نوشته شده است: «آرامگاه لطفعلی‌خان زند». گوشه‌ای از دیوار، سنگ‌نوشته‌ای، لطفعلی‌خان زند را سرداری بزرگ معرفی می‌کند. تا چند سال قبل، اطراف مقبره لطفعلی‌خان در این اتاقک، کاشی‌کاری‌هایی به چشم می‌خورد که دیگر وجود ندارند. لطفعلی‌خان تنها پادشاه دوره زندیه است که مقبره‌اش در تهران قرار دارد. با این حال کمتر کسی از کسبه قدیمی بازار و حتی گردشگران از وجود این مقبره باخبر هستند.