یادداشت
برای بحران آب چه فکری کرده‌ایم؟
ایوب فصاحت-مدیرعامل سازمان مدیریت میادین شهرداری تهران
بحث خشکسالی، نتیجه عدم‌حکمرانی درست در حوزه آب در این سال‌ها بوده که امروز آثار آن را در تبدیل به یک بحران، به‌صورت عینی مشاهده می‌کنیم. مسائل اجتماعی قبل از اینکه به بحران تبدیل شوند، در مسیری با شیب ملایم قرار می‌گیرند اما امروز مسئله خشکسالی از این مرحله فراتر رفته و تبدیل به یک بحران شده است. روستاهای کشور که روزگاری نه چندان دور، تولیدکننده غذای تمام مردم ایران بودند، امروز بعضا در تولید غذای خود هم مانده‌اند و حتی برای طبخ نان نیز نیازمند آرد هستند. این موضوع، طبیعتاً نشان می‌دهد که موضوع آب در کشورمان به مرحله بحران رسیده است.
امروزه در اکثر کشورها تا مرز 20درصد از آب‌های تجدیدپذیر مصرف می‌شود چرا که اگر بیشتر از این میزان به مصرف برسد، آن کشور وارد مرحله بحران خواهد شد. این در شرایطی است که ما هم‌اکنون 80تا 85درصد منابع آب‌های زیرزمینی کشورمان را مصرف کرده‌ایم و کشوری که بیشترین میزان مصرف را بعد از ما داشته است، یک کشور آفریقایی است که حدود 40درصد از آب‌های زیرزمینی خود را مصرف کرده و همین فاصله عمیق، عمق بحران آب در کشورمان را نشان می‌دهد.
در دهه گذشته، برخی برنامه‌های نسبتاً قابل‌قبول برای کاهش و کنترل بحران آب در کشورمان شروع شده است، هر چند قطعاً نمی‌تواند پاسخگوی فشاری باشد که در سال‌ها و دهه‌های گذشته به منابع آب زیرزمینی کشور وارد شده است. البته در این میان، اثر اقلیم و تغییرات اقلیمی در تشدید این بحران بزرگ را نباید از نظر دور داشت.
مقابله جدی با بحران آب، نیازمند تجدیدنظر جدی در بحث حکمرانی در حوزه آب است. به این منظور، تهیه و تدوین برنامه جامع 5یا 10ساله مشخص و مورد اجماع و تأیید همه وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مسئول مورد نیاز هست چرا که اجرای فوری آن با تمام توان از اهمیت و ضرورت ویژه‌ای برخوردار است. در غیراین صورت در آینده نزدیک دچار فاجعه‌ای غیرقابل بازگشت خواهیم شد که یکی از آثار و پیامدهای آن، مهاجرت‌های ناشی از خشکسالی است.
درگذشته، زمانی که خشکسالی اتفاق می‌افتاد و آب کم می‌شد و چاه‌ها، چشمه‌ها و قنات‌ها خشک می‌شدند، مردمان کشور ما به طبیعت دست نمی‌زدند و زمین را آنقدر نمی‌شکافتند تا نهایتاً به آب برسند بلکه با طبیعت، مدارا و مهربانی می‌کردند و سختی بی‌آبی را تحمل می‌کردند. درصورتی که در 4دهه گذشته، چنان فشاری به طبیعت وارد شده است که اگر ادامه داشته باشد و فکری به حال آن نکنیم، در چند ده سال و چه بسا چند سال آینده روی ابعاد و زوایای مختلف زندگی ما و فرزندانمان، تأثیرات غیرقابل جبرانی بر جای خواهد گذاشت.
وضعیت منابع آبی کشور به‌شدت نیاز به توجه ویژه دارد، چرا که هم‌اکنون، وضعیت فراتر از بحرانی است که در سطح رسانه‌ها مطرح می‌شود. وقتی شاهد فرونشست زمین در اراضی زراعی و غیرزراعی هستیم پس از مرز بحران عبور کرده‌ایم. البته با وجود این، بحران آب قطعاً راه‌حل دارد و با اصلاح کلی حکمرانی در حوزه آب، می‌توانیم آن را در چند دهه آینده جبران کنیم. برای نمونه؛ ضرورت دارد بهره‌برداری از محیط‌زیست و همه عرصه‌های طبیعی را به توازن برسانیم و شاهد بهره‌مندی متوازن از طبیعت باشیم.
امروز پایداری تولید گندم در کشورمان که در گذشته‌ای نه چندان دور شاهد آن بودیم، پایین آمده است. در طول این سال‌ها با وجود پیشرفت علم و استفاده از گونه‌ها و واریته‌های مرغوب و بهره‌گیری از اصلاحگرهای داخلی، روند پایداری تولید این محصول استراتژیک، دچار خدشه شده است که به آسیب در منابع تولید، آسیب در منابع آب، آسیب در منابع خاک و حتی آسیب در شرایط آب و هوایی یعنی منابع پایه تولید بازمی‌گردد.
وقتی این منابع آسیب می‌بینند، طبیعی است که از پایداری تولید محصولی همچون گندم کاسته می‌شود. فراموش نکنیم که برای پایداری در تولید، باید به فکر منابع مؤثر در تولید باشیم.
استان تهران از نظر آمایش سرزمین در شرایط خوبی به سر نمی‌برد، چرا که سند آمایش سرزمین این استان در اواخر سال 1399آماده شده و این تأخیر نشان می‌دهد که ما در حکمرانی حوزه آب، توجهی به سرزمین و منابع سرزمینی ازجمله منابع آبی نکرده‌ایم. این سند که با تأخیر فراوان آماده شده است، باید در بستر زمان و با استفاده از علم و فناوری به یک سند دقیق تبدیل شود. بیلان آبی ما در دشت‌ها و حوزه‌های آبی نباید منفی باشد و اگر به نقطه‌ای رسیده‌ایم که بیلان آبی ما منفی شد، به لحاظ علمی اجازه ادامه برداشت بی‌رویه از حوزه‌های آبی و دشت‌ها را نداریم بلکه از طریق آمایش سرزمین باید برای آماده‌سازی آنها اقدام کنیم.
آمایش سرزمین، مذاکرات با کشورهای همسایه و دیپلماسی آب توسط وزارتخانه‌های مسئول، تنوع‌بخشی در روش‌های تولید غذا که در دنیا نیز به‌شدت مورد توجه قرار گرفته است، احیای مراتع و پوشش گیاهی که سررشته آن در حوضه‌های آبخیزداری است و توجه به حوزه بیولوژیک مراتع از موضوعات مهمی هستند که به‌منظور مقابله با بحران آب و حفظ و تقویت منابع آبی کشور می‌بایست از سوی مجموعه حاکمیت و تمام دستگاه‌های دست‌اندرکار به‌صورت دقیق و ویژه مورد توجه قرار گیرند.
