اربعین خونین مردم یزد برای شهدای تبریز

مریم صادقی‌پری، روزنامه‌نگار

مقالی که در پی می‌آید، اربعین خونین مردم شهر یزد برای شهدای شهر تبریز در فروردین‌ماه 1357را به بازخوانی نشسته است. این رویداد تاریخی که با هدایت شهید محراب آیت‌الله محمد صدوقی به وقوع پیوست، مجموعه‌ای از سلسله اربعین‌هایی است که نهایتا به قیام عمومی مردم در تمامی نقاط کشور و پیروزی انقلاب اسلامی منتهی شد. امید آنکه تاریخ‌پژوهان معاصر و عموم علاقه‌مندان را مفید و مقبول ‌آید.

عیدی رژیم پهلوی به مردم یزد
برگزاری مراسم چهلم در ایران، یک سنت مذهبی به شمار می‌رود. عدد 40 نیز در دین اسلام، جایگاه ویژه‌ای دارد. پیامبر اکرم(ص) در سن 40سالگی به بعثت رسید و پاسداشت گسترده حماسه شهدای کربلا هم، در چهلمین روز این رویداد عظیم هم برگزار می‌شود. در نهضت اسلامی ایران به رهبری امام‌خمینی، این سنت اسلامی توانست، نقشی مهم و غیرقابل‌انکار، در تشدید اعتراضات عمومی ایفا کند. در واقع سلسله چهلم‌های شهدای قیام‌های مردم در شهرهای مختلف، که از شهر تبریز آغاز شد، باعث ایجاد موج جدیدی از مبارزات و اوج‌گیری نهضت و سرانجام پیروزی انقلاب اسلامی شد. در این میان، قیام مردم یزد در 10فروردین 1357و در چهلم شهدای تبریز، نقطه عطفی در تاریخ انقلاب اسلامی بود.

«خروش عمومی»، واکنش مردم به توهین روزنامه اطلاعات، به رهبر انقلاب اسلامی
به‌دنبال انتشار مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات علیه امام‌خمینی‌(ره) در 17دی 1356، تظاهراتی از سوی طلاب و مردم قم، در حمایت از رهبر نهضت اسلامی و در اعتراض به اهانت نسبت به ایشان شکل گرفت که توسط عمال رژیم پهلوی به کشتار کشیده شد و عده‌ای شهید و مجروح شدند. علمای شهر یزد به رهبری شهید محراب آیت‌الله محمد صدوقی، تلگرافی را در اعتراض به اهانت به امام‌خمینی(ره)، به مراجع تقلید و علمای قم ارسال کردند و در 20دی 1356ش، آیت‌الله صدوقی دستور تعطیلی حوزه‌های علمیه را صادر کرد و در روز پس از آن، به همراه آیات سیدروح‌الله خاتمی و محمدابراهیم اعرافی، برای کسب تکلیف از مراجع تقلید وقت، به قم رفت. با نزدیک‌شدن چهلم شهدای 19دی قم، مردم شهر تبریز در 29بهمن 1356، مراسم باشکوهی را برگزار کردند. این حرکت با حمله‌ مأموران مسلح رژیم به مردم بی‌دفاع، فاجعه‌ای به‌مراتب دردناک‌تر و هولناک‌تر از حادثه قم به‌وجود آورد! در این مقطع مردم شهر یزد، همگام با سایر شهرها و با هدایت آیت‌الله محمد صدوقی و نیز معاونت چهره‌هایی چون حجت‌الاسلام و المسلمین کاظم راشد‌یزدی، با اقداماتی همچون نوشتن شعار در اماکن عمومی و خیابان‌ها، توزیع اعلامیه‌ها در مساجد و حوزه‌های علمیه یزد و تعطیلی نماز جماعت و بازار، اعتراض خود را نسبت به اقدام رژیم در توهین به امام‌خمینی(ره) نشان دادند و در 29بهمن به مناسبت چهلم شهدای 19دی در قم، مجلس بزرگداشتی در مسجد سر دوراه یزد با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی شاهرودی و مجلس دیگری در مدرسه عبدالرحیم‌خان، به دعوت آیت‌الله صدوقی برگزار کردند. 

ما امسال عید نداریم!
به‌دنبال جنایات رژیم پهلوی در کشتار مردم قم در دی 1356و تکرار این کشتار در قیام 29بهمن در تبریز، در آستانه عید نوروز 1357، عالمانی چون: آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی، آیت‌الله سیدمحمدصادق‌ روحانی‌، آیت‌الله ملا‌علی معصومی‌همدانی، روحانیون و علمای خراسان و روحانیت مبارز تهران، برای همدردی با مردم و در اعتراض به جنایات رژیم پهلوی، از مردم ایران خواستند تا با برپایی عزاداری برای شهدای نهضت اسلامی، عید نوروز را تحریم کنند. شهید آیت‌الله صدوقی نیز در 29اسفند 1356و با صدور اعلامیه‌ای، مردم یزد را به عدم‌برگزاری مراسم عید نوروز دعوت کرده بود:
«برادران ایمانی! سال نو با سفره‌های آغشته به خون بیگناهان قم و تبریز و سایر شهرستان‌ها، که برای دفاع از حریم مقدس قرآن و روحانیت قربانی شده‌اند، به چشم می‌خورد. از طرفی دیگر برادران مسلمان لبنان و رزمندگان مجاهد فلسطین، مورد‌تهاجم ناجوانمردانه اسرائیل اشغالگر قرار گرفته و متجاوز از یکصدهزار نفر کشته، زخمی  یا آواره شده‌اند. لذا مناسب است که عموم برادران مسلمان، از برگزاری مراسم نوروز خودداری فرموده و به سوگ و ماتم شهیدان بنشینند!... .» 
در روز 4فروردین 1357، انتشار پیام امام‌خمینی(ره) مبنی بر برگزاری باشکوه مراسم چهلم شهدای 29بهمن تبریز، شور تازه‌ای به مبارزات انقلابی مردم، در سراسر کشور بخشید. در گوشه‌ای از این پیام آمده است:
 «با فرا رسیدن اربعین مقتولین مظلوم تبریز، غم‌های ملت غیرتمند تجدید می‌شود. ملت مظلوم ایران باید در هر چند صباحی، پرچم‌های سیاه افراشته کنند و در سوگ بنشینند، برای جوانان عزیز و عزیزان اسلام، که به‌دست عمال آمریکا و به امر شاه، در خاک و خون کشیده شدند و هنوز چشم‌ها گریان و د‌ل‌ها بریان است، برای یک قتل عمومی که طی آن، دست آمریکا و سایر اجانب از آستین شاه بیرون آمده و ملت را به عزای دیگر می‌نشاند... .» 

یزد پیشگام تجلیل از شهدای قم و تبریز
برگزاری مراسم چهلم شهدای تبریز در یزد و جهرم، نسبت به سایر شهرهای ایران، برجستگی خاصی داشت. در روز 6فروردین، اجتماع گسترده‌ای از مردم یزد، با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین محمد‌تقی فلسفی شکل گرفت و روز بعد، جمع کثیری از طلاب و مردم یزد، پس از حضور در مسجد مصلی عتیق، به منزل شهید آیت‌الله صدوقی رفتند. در آنجا حجت‌الاسلام حسین روحانی از وعاظ شهر، به سخنرانی پرداخت و حجت‌الاسلام والمسلمین کاظم راشد یزدی، اعلامیه‌ امام‌خمینی(ره)  مبنی بر اعلام عزای عمومی را قرائت کرد. در پی این اقدامات، شورای هماهنگی استان در جلسه‌ای، خواستار اعزام نیروهای ضدشورش از خارج استان شد! ذکر این نکته بی‌مناسبت نیست که مسجد حظیره یا روضه محمدیه، از بناهای تاریخی شهر یزد است که تاریخ ساخت آن به سال 834هجری‌قمری برمی‌گردد! این مسجد یکی از پایگاه‌های اصلی انقلابیون در شهر یزد بود که در آن دوره و با هدایت آیت‌الله صدوقی، کانون مبارزه، تحرکات انقلابی و سخنرانی مذهبی علیه رژیم پهلوی بود. همین مسئله باعث شد تا در 8فروردین 1357ش، آیت‌الله محمد صدوقی طی اعلامیه‌ای، مردم را برای حضور در مراسم چهلم شهدای 29بهمن تبریز به مسجد حظیره فراخواند؛«بدین وسیله پیام شهدای قم و تبریز و سایر شهرستان‌ها را که در این هدف مقدس فداکاری نموده‌اند، اینچنین به شما می‌رسانم: برادران ایمانی، شما که سعادت نایل شدن به درجه شهادت را نداشتید، اقلاً به قرائت فاتحه و آیاتی از کلام‌الله مجید، ما را یاد کنید و به سوگ و ماتم بنشینید! لذا روز پنجشنبه 20ربیع‌الثانی مطابق با 10فروردین 1357، از ساعت 9الی 11به وقت قدیم، در مسجد روضه محمدیه(حظیره)، برای تجلیل از ارواح عالیه شهیدان قم، تبریز و لبنان، مجلس بزرگداشت خاطره جانبازی مردان راه حق برپاست و شرکت عموم طبقات را انتظار داریم... .»

و سرانجام روز واقعه
به‌دنبال دعوت فوق آمده، در روز 9فروردین 1357، اجتماع گسترده‌ای از مردم در مسجد روضه محمدیه شکل گرفت. پس از سخنرانی آیت‌الله صدوقی و جلال گنجه‌ای در مسجد حظیره یزد، مردم به تظاهرات پرداختند که به دستگیری حدود 50نفر و مجروح شدن تعدادی از تظاهرکنندگان انجامید. مراسم چهلم شهدای تبریز، با حضور گسترده مردم و سخنرانی حجج‌الاسلام محمدعلی حافظیه و کاظم راشد‌یزدی در 10فروردین و در مسجد حظیره برگزار شد. پس از خاتمه مراسم، مردم به تظاهرات پرداختند که با محاصره و تیراندازی نیروهای رژیم مواجه شدند! طبق اسناد بنیاد شهید و امور ایثارگران انقلاب اسلامی، بر اثر این تیراندازی‌ها 4نفر به نام‌های سیدرضا نامداری‌هنزایی، محمدمهدی قدکفروشان، علی‌اصغر مرادی و محمدحسین پارسائیان شهید و عده زیادی مجروح و دستگیر شدند. به‌گفته‌ سرلشکر محمدعلی (عزیز) جعفری که در این قیام حضور داشته است؛ «رئیس وقت شهربانی استان یزد، با نظر آقای صدوقی مبنی بر انجام تظاهرات مخالفت کرد و گفت:‌ احدی حق ندارد از داخل مسجد بیرون بیاید! اگر کسی بیرون از مسجد شعار بدهد، دستور می‌دهم او را به رگبار ببندند! آقای صدوقی نیز در پاسخ گفت: حرف همان است که گفتم، ما بعد از پایان مراسم داخل مسجد، می‌آییم بیرون و در خیابان علیه رژیم جنایتکار شاه شعار می‌دهیم، تو هم اگر جرات داری شلیک کن!... آیت‌الله صدوقی عالم بسیار شجاعی بود و سر نترسی داشت. خطاب به رئیس شهربانی استان گفت:‌ تو باید قبل از همه من را بکشی، بعد این مردم را! این را گفت و جلوی جمعیت حرکت کرد. ما هم پشت سر ایشان، درحالی‌که علیه شاه شعار می‌دادیم، تا حوالی چهارراه امیرچقماق، به‌صورت آرام تظاهرات کردیم. اما سر چهارراه، مأمورهای شهربانی رژیم راه مردم را سد کردند و مانع از ادامه حرکت آنها شدند. همین امر باعث شد که تظاهرکننده‌ها شعارهای تندتری بدهند و بعد به برخی اماکن دولتی شهر حمله کنند! از همین نقطه بود که تیراندازی نیروهای امنیتی و شهربانی یزد، به طرف مردم شروع شد، به‌طوری که تظاهرکننده‌ها، یکی‌یکی از پیر و جوان و مرد و زن، به خاک می‌افتادند و دیگران آنها را از صحنه‌ درگیری دور می‌کردند!... .»

کلام آخر 
همانگونه که اشارت رفت، اربعین شهدای تبریز در یزد، از حوادث مهم انقلاب بود که سرآغاز برگزاری چهلم‌های متعدد، در شهرهای مختلف شد. امام‌خمینی(ره) نیز به مناسبت فرا‌رسیدن چهلم شهدای یزد اعلامیه‌ای منتشر کردند. البته از سوی آیات عظام: سیدمحمدرضا گلپایگانی، و سیدشهاب‌الدین مرعشی‌‌نجفی و  نیز اعلامیه‌هایی صادر شد. در همین راستا مردم قم، تظاهرات وسیعی انجام دادند که منجر به درگیری مردم با پلیس شد. در شهرهای دیگر نیز به مناسبت چهلم شهدای یزد، مردم تظاهرات کردند که با درگیری همراه بود. روز 19اردیبهشت عده‌ای از طلاب و وعاظ قم و سایر شهرها نیز جهت شرکت در مراسم چهلم شهدای مسجد حظیره که با حضور حدود 5هزار نفر برگزار شد، به شهر یزد سفر کردند. در این مراسم حجج‌الاسلام شیخ ابوالقاسم مناقب و محمدعلی حافظیه از یزد و شاهرخی‌زاده به نمایندگی از آیات عظام قم، در مراسم سخنرانی کرده و ضمن تجلیل از شهدای حادثه یزد، به‌شدت از شرایط موجود کشور و نیز رفتارهای سرکوب‌گرایانه حکومت انتقاد کردند. بعد از این مراسم، امام‌خمینی(ره) طی یک سخنرانی در نجف، به مناسبت اربعین شهدای یزد، از قیام عظیم مردم تجلیل کردند.

* منابع در سرویس تاریخ همشهری موجود است .