گاز روسیه، بلای جان اروپا

سمیرا مصطفی‌نژاد، روزنامه‌نگار

هیچ پروژه گازی در جهان به اندازه پروژه خط لوله گاز نورداستریم-2 جنجالی نبوده است. اکنون به واسطه تصمیم آلمان برای توقف صدور مجوز فعالیت نورداستریم-2 در میانه بحران اوکراین، این پروژه ابعادی جنجالی‌تر به‌خود گرفته است تا روند تامین گاز مورد نیاز قاره اروپا، بیش از همیشه در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد. اولاف شولتز، صدراعظم آلمان، روز سه‌شنبه اعلام کرد که در واکنش به تصمیم مسکو برای اعزام نیروهای نظامی‌اش به مناطق جدائی‌طلب شرق اوکراین، بهره‌برداری از پروژه خط لوله جدید انتقال گاز از روسیه به آلمان را متوقف می‌کند. اما تصمیم آلمان، موقعیت مخازن رو به اتمام گاز اروپا که به‌شدت وابسته به صادرات روسیه هستند را در معرض خطر قرار داده است. آلمان تنها کشوری نیست که در واکنش به اقدام روسیه دست به تحریم این کشور زده است. تاکنون آمریکا، کانادا، ‌انگلیس، ‌استرالیا و ژاپن تحریم‌های جدیدی علیه روسیه اعلام کرده‌اند. اما می‌توان گفت که اقدام آلمان، شدیدترین واکنشی است که غرب تا این لحظه در قبال روسیه در بحران اوکراین از خود نشان داده است.

جنجال تمام نشدنی نورد‌استریم-2
نورداستریم-2 خط لوله انتقال گاز به طول 1230کیلومتر است که با بودجه‌ای 11میلیارد دلاری در کف دریا کشیده شده و قرار است سالانه 55میلیارد مترمکعب گاز طبیعی صادراتی روسیه را به‌صورت مستقیم و از مسیر آلمان به اروپا منتقل سازد. هم‌اکنون 55میلیارد مترمکعب گاز از طریق خط لوله نورداستریم-1 به اروپا ارسال می‌شود. بیش از 5ماه از تکمیل نورداستریم-2 می‌گذرد اما جنجال‌های فزاینده حول محور این پروژه مانع از آن شده که حتی یک‌بار هم گاز از آن عبور کند. این پروژه سال‌هاست که در میان سیاستمداران، تحلیلگران و اروپایی‌ها چند‌دستگی ایجاد کرده است و روند تکمیل آن همیشه تحت‌تأثیر فشارهای آمریکا قرار داشته است. انتقادات علیه نورداستریم-2 بیشتر حول این محور چرخیده که با آغاز فعالیت این خط، میزان نفوذ روسیه در اروپا به‌شدت افزایش پیدا خواهد کرد و همزمان اوکراین از درآمد حق ترانزیت گاز از خاک خود محروم خواهد شد؛ درآمدی که برای اقتصاد کی‌یف بسیار حیاتی است.
اکنون به واسطه تصمیم اولاف شولتز، اروپا با توقف نورد‌استریم-2 واکنشی صریح و شدید نسبت به تصمیم روسیه در پیشروی در مرزهای شرقی اوکراین از خود نشان داده است. بنابراین در این مرحله می‌توان گفت که پروژه نورداستریم-2 از نظر سیاسی یک پروژه مرده است. آلمان‌ها طی هفته‌های اخیر برای اتخاذ چنین تصمیمی به‌شدت تحت فشار آمریکا بودند و در آخر هم تسلیم آمریکایی‌ها شدند.
اقتصاد روسیه از توقف این پروژه آسیب خواهد دید اما این اروپا است که با تصمیم به توقف فعالیت نورداستریم-2، خود را در موقعیت ناخوشایندی قرار داده است. وابستگی شدید این قاره به انرژی روسیه، در میانه بحران اوکراین گزینه‌های دیپلماتیک محدودی را در برابر اروپا قرار می‌دهد و واکنش‌هایی که اروپا نسبت به اقدامات مسکو نشان می‌دهد می‌تواند امنیت تامین انرژی قاره را در معرض خطر قرار دهد. زیرا روسیه می‌تواند در واکنش به تصمیم اروپا، به سادگی این قاره را از دیگر منابع گاز خود، مانند گاز انتقالی از خط نورداستریم-1 محروم سازد و میلیون‌ها نفر را در تاریکی و سرما نگه دارد.

امنیت انرژی اروپا در ابهام
در سال2021 بیش از 38درصد از گاز طبیعی مورد استفاده کشورهای عضو اتحادیه اروپا از روسیه تامین شده است. چندین خط لوله، گاز روسیه را از مسیر چند کشور اروپایی ازجمله اوکراین وارد اروپا می‌کنند. حجم گازی که از اوکراین عبور می‌کند، طی دهه گذشته به‌شدت کاهش یافته است، اگرچه اوکراین هنوز مسیری کلیدی برای انتقال گاز به اروپا به شمار می‌رود. خط انتقال «یامال» که از مجارستان عبور می‌کند و «ترک استریم» که گاز ترکیه و چند کشور در جنوب اروپا را تامین می‌کند، از دیگر مسیرهای انتقال گاز روسیه به اروپا به شمار می‌روند.
روزنامه نیویورک تایمز نوشته که کارشناسان حوزه انرژی نگرانند درصورتی که جریان گاز به اروپا به هر دلیلی، چه به واسطه آسیب‌های جانبی جنگ و چه به واسطه تصمیم به مقابله به مثل پوتین مختل شود، قیمت‌های بالای انرژی در بازار پرنوسان جهانی سر به فلک بکشند. تحلیلگران تردید دارند که پوتین به دلایل اقتصادی جریان گاز به اروپا را قطع کند. با این‌همه، تمامی پیشنهادات برای مقابله با اقدامات روسیه بر تحریم‌هایی متمرکز هستند که می‌توانند تجارت انرژی را محدود سازند. این به آن معنی است که بحران اوکراین دیر یا زود میلیاردها دلار سرمایه‌ای که در قرارداد‌های نفت و گازی سرمایه‌گذاری شده‌اند را در معرض خطر قرار خواهد داد و از سویی دیگر کشورهایی مانند آلمان و ایتالیا که بیش از دیگر کشورهای اروپایی به گاز روسیه وابسته هستند را با چالش انرژی مواجه خواهد ساخت. بعضی از کشورها مانند مجارستان و لیتوانی توانسته‌اند در سال‌های اخیر به‌تدریج اتکای خود به گاز روسیه را کاهش دهند، اما وابستگی دیگر کشورها دائما افزایش پیدا کرده است. آلمان که درحال حاضر در مرکز جبهه‌گیری‌های دیپلماتیک علیه روسیه قرار گرفته، اصلی‌ترین مشتری مسکو به‌شمار می‌رود. درصورتی‌که جریان گاز متوقف شود، آلمان به همراه دیگر کشورهای اروپایی باید به‌دنبال منابع جدید انرژی باشند. یکی از این جایگزین‌های بالقوه، گاز مایع طبیعی یا LNG است.

LNG، جایگزین گاز روسیه؟
در ماه‌های اخیر، اروپایی‌ها شاهد چشمه‌هایی از بازیگری روسیه در بازار انرژی بوده‌اند. روس‌ها صادرات گاز خود به اروپا را در تلاش برای بالا نگه داشتن قیمت‌ها کاهش داده‌اند. براساس آمار آژانس بین‌المللی انرژی، روسیه در چهار ماه آخر سال2021 به نسبت دوران مشابه در سال پیش از آن، میزان صادرات گاز به اروپا را 23درصد کاهش داده است. در همین بازه زمانی، واردات گاز مایع به اروپا، به‌ویژه از مبدا آمریکا رو به افزایش گذاشته است. گاز مایع طبیعی که محصول سرد کردن گاز طبیعی و تبدیل کردن آن به حالت مایع است، از قابلیت بارگیری در کشتی‌ها و حمل به فواصل دور برخوردار است. اصلی‌ترین مزیت این نوع گاز این است که می‌توان آن را از فواصل دوری مانند استرالیا و آمریکا به اروپا منتقل کرد تا به جایگزینی مناسب برای منابع محلی و منطقه‌ای تبدیل شود.
از ابتدای سال جدید میلادی، بندری ویژه به نام «گیت ترمینال» در روتردام هلند به جایگزینی برای شبکه گازرسانی روسیه تبدیل شده است تا کمبود گاز اروپا را از محل گاز مایع خریداری شده از کشورهایی مانند آمریکا، قطر یا مصر تامین کند. قیمت گاز طبیعی در ماه‌های اخیر در اروپا در واکنش به کاهش واردات گاز از روسیه، کاهش ذخائر گاز در مخازن اروپا و نگرانی‌های ژئوپلتیک نسبت به بحران اوکراین به‌شدت افزایش یافته و به نسبت سال قبل، 5برابر شده است. ‌از این‌رو آمریکا به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده گاز مایع در جهان، در تلاش برای رفع این بحران، روند صادرات گاز مایع به اروپا را سرعت بخشیده‌ است. در نتیجه، بندر گیت ترمینال که سال گذشته تنها با 5درصد ظرفیت کار می‌کرد، اکنون از 100درصد ظرفیت خود برای واردات گاز مایع استفاده می‌کند. سرعت واردات گاز مایع در اروپا در ماه‌های اخیر درحدی افزایش یافته که در نخستین ماه سال2022 حجم گاز مایع وارداتی اروپا از حجم گاز وارداتی از روسیه فراتر رفته است. همچنین میزان واردات گاز مایع اروپا در 4ماه آخر سال2021 بیش از 40درصد بالاتر از زمان مشابه در سال گذشته بوده است.
با شدت گرفتن بحران اوکراین، دولت بایدن از دیگر تامین‌کنندگان گاز مایع در جهان ازجمله قطر هم درخواست کرد تا به کمک اروپا بشتابند. هدف آمریکا آن بود که اهرم گاز را از دست ولادیمیر پوتین خارج کنند. پس از هفته‌ها چانه‌زنی، پاسخ قطری‌ها واضح و مشخص بود. قطر و دیگر کشورهای تولید‌کننده گاز، در ششمین مجمع کشورهای صادرکننده گاز جهان که طی هفته جاری در دوحه برگزار شد، اعلام کردند درصورت اعمال تحریم علیه روسیه، قادر نخواهند بود گاز مورد نیاز اروپا را تامین کنند. اروپایی‌ها همیشه مخالف امضای قراردادهای 10، 15 و 20ساله گازی با قطر بوده‌اند و به همین دلیل، اکنون فقط 5درصد گاز مورد نیاز اروپا از طریق قطر تامین می‌شود. قطری‌ها می‌گویند که گاز تولیدی خود را در چارچوب قراردادهای طولانی مدت از قبل به مشتریان عمده خود یعنی چین، کره‌جنوبی و ژاپن فروخته‌اند. همچنین در شرایط فعلی، امکان افزایش تولید ناگهانی نیز برای قطر وجود ندارد تا آن ‌را روانه بازار اروپا کند. در این شرایط، مشخص نیست آمریکا تا چه حد بتواند کمبود‌های انرژی اروپا که ممکن است با شدت گرفتن تنش‌ها میان اوکراین و روسیه و افزایش تحریم‌های احتمالی علیه روسیه تشدید شود را جبران کند.

سهم کشورهای اروپایی از گاز روسیه