اثر پروانه‌ای بحران اوکراین بر اقتصاد جهانی

همه‌گیری کرونا نشان داد چگونه ایجاد یک تغییر کوچک در گوشه‌ای از جهان می‌تواند امواجی از اختلال را در دورافتاده‌ترین کشورها ایجاد کند. براساس همین فرمول که مثالی عملی از پدیده «اثر پروانه‌ای» است، ریز امواج کمبود و افزایش قیمت کالا، چه آن کالا گاز باشد، چه گندم و یا آلومینیوم، می‌تواند امواجی بزرگ‌تر در اقتصاد جهانی ایجاد کند؛ اقتصادی که هنوز نتوانسته از زیر فشار آسیب‌های بحران کرونا قد علم کند. اکنون همین اقتصاد آسیب‌دیده، مستعد آن است که به واسطه یک درگیری مسلحانه در مرزهای اروپا، به مسیر غیرقابل پیش‌بینی دیگری هدایت شود.
بحران اوکراین پیش از دستور اخیر پوتین برای ورود ارتش روسیه به مناطق خودمختار دونتسک و لوهانسک، ضربه‌ خود را به اقتصاد جهان وارد کرده بود. تهدیدهای دائمی جو بایدن طی هفته‌های اخیر برای تحریم روسیه و عواقب بالقوه این تحریم‌ها برای مسکو، بر بازار سهام در نقاط مختلف جهان اثر گذاشته و قیمت انرژی را افزایش داده است. در چنین شرایطی، حمله روسیه به اوکراین می‌تواند به‌صورت ناگهانی با افزایش تورم و قیمت انرژی و مواد غذایی، روند سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی در جهان را به خطر بیندازد.
هفته‌ها از آغاز بحران اوکراین می‌گذرد و تنش به نقطه اوج خود رسیده است. تحلیلگرانی که از نزدیک این بحران رو به افزایش را تحت نظر گرفته‌اند، چندین سناریو را مدنظر قرار داده‌اند که وقوع آنها بستگی به عوامل مختلفی دارد: اینکه روسیه موقعیت خود را در نزدیکی مرزهای اوکراین حفظ یا به کی‌یف حمله خواهد کرد، اینکه حمله برای چند روز یا چندماه ادامه خواهد یافت، غرب چه تحریم‌هایی علیه روسیه وضع خواهد کرد و پوتین در مقابل تحریم‌ها چه واکنشی نشان خواهد داد؛ آیا تامین گاز اروپا را مختل خواهد ساخت یا نبردی سایبری به راه می‌اندازد.
روسیه کشور عظیم فراقاره‌ای با جمعیتی 146میلیون نفری و زرادخانه‌های عظیم هسته‌ای است. اما همزمان یکی از تامین‌کننده‌های اصلی نفت، گاز و مواد خامی است که موتور برخی کارخانه‌ها را در نقاط مختلف جهان روشن نگه داشته‌اند. اما برخلاف چین که خود یک کارخانه تولیدی عظیم است و با تاروپود زنجیره تامین کالا در جهان درهم تنیده شده، روسیه در اقتصاد جهانی یک بازیگر کوچک به‌شمار می‌رود. ایتالیا با جمعیتی نصف جمعیت روسیه و منابع طبیعی محدودتر، اقتصادی 2برابر اقتصاد روسیه دارد. همچنین میزان صادرات کالا از مجارستان به اتحادیه اروپا بسیار بیشتر از روسیه است. با این حال، روسیه در بخش انرژی و بعضی از مواداولیه می‌تواند تأثیرات بالقوه‌ای بر اقتصاد جهانی داشته باشد.

اختلال در تأمین گاز و نفت
روزنامه نیویورک‌تایمز به نقل از برخی اقتصاددانان نوشته که هرنوع آسیب اقتصادی ناشی از کاهش توزیع نفت و گاز روسیه به‌صورت ناموزون در جهان توزیع خواهد شد؛ به این شکل که در بعضی از کشورها و صنایع با شدت بیشتر حس می‌شود و در بعضی کشورها و صنایع اصلا احساس نخواهد شد. اروپا نزدیک به 40درصد از گاز طبیعی و 25درصد از نفت خود را از روسیه تامین می‌کند و به‌نظر می‌رسد آغاز جنگ برای این قاره به معنی افزایش شدید نرخ قبض‌های انرژی باشد. در حال حاضر ذخایر گاز طبیعی اروپا کمتر از یک‌سوم گنجایش خود گاز دارند؛ درحالی‌که هنوز چندین هفته سرمای شدید در انتظار این قاره است.
از سوی دیگر، آمریکا هم با تورم 7.5درصدی که بالاترین نرخ تورم طی 40سال گذشته است مواجه شده و در انتظار افزایش نرخ بهره در ماه آینده میلادی است. افزایش قیمت انرژی تحت ‌تأثیر بحران اوکراین ممکن است در آمریکا گذرا باشد، اما می‌تواند نگرانی‌های زیادی نسبت به برهم خوردن موازنه درآمد-قیمت ایجاد کند و به افزایش تورم دامن بزند. بایدن هشدارهایی درباره افزایش قیمت سوخت داده اما از آنجایی که آمریکا خود یکی از تولید‌کنندگان بزرگ گاز طبیعی است، این افزایش قیمت چندان برایش آزاردهنده نخواهد بود.

کمبود مواد غذایی
قیمت مواد غذایی به‌طور قطع تحت‌تأثیر بحران اوکراین و روسیه قرار خواهد گرفت. براساس گزارش جدید سازمان ملل متحد، در حال حاضر قیمت مواد غذایی تحت‌تأثیر همه‌گیری کرونا و اختلال در زنجیره تامین کالا به بالاترین حد خود طی یک دهه گذشته رسیده است. روسیه بزرگ‌ترین تامین‌کننده گندم در جهان است و به همراه اوکراین، یک‌چهارم صادرات جهانی گندم را به‌عهده دارد. در این میان بعضی کشورها برای تامین مواد غذایی خود اتکای شدیدی به گندم روسیه و اوکراین دارند. برای مثال 70درصد از مجموع واردات گندم مصر و ترکیه از روسیه تامین می‌شود. در صورت وقوع جنگ میان روسیه و اوکراین و مختلف شدن روند صادرات گندم، کشوری مانند ترکیه که هم‌اکنون در میانه بحران اقتصادی قرار دارد، با تورمی 50درصدی دست و پنجه نرم می‌کند و قیمت غذا، سوخت و برق در آن سر به فلک کشیده است، تحت فشار بیشتری قرار خواهد گرفت.
اروپایی‌ها به اوکراین به‌خاطر حجم بالای گندم تولیدی، لقب «سبد نان اروپا» داده‌اند. اوکراین بیش از 40درصد از گندم و ذرت تولیدی خود را به آفریقا و خاورمیانه صادر می‌کند؛ مناطقی که نگرانی از درگرفتن ناآرامی‌های اجتماعی به‌واسطه افزایش بیشتر قیمت‌ها و کمبود مواد غذایی در آنها بسیار بالاست. برای مثال لبنان که درحال پشت سر گذاشتن یکی از ویرانگرترین بحران‌های اقتصادی یک قرن اخیر است، نیمی از گندم خود را از اوکراین تامین می‌کند.

بحران فلزات ضروری
کمبود فلزات ضروری مانند پالادیوم، آلومینیوم و نیکل نگرانی دیگری است که درگیری اوکراین و روسیه می‌تواند به آن دامن بزند. کمبود این فلزات یا افزایش قیمت آنها می‌تواند اختلال زنجیره تامین جهانی را شدیدتر از قبل سازد. برای مثال قیمت پالادیوم که در سیستم احتراق خودرو، تولید موبایل و حتی دندانپزشکی کاربرد دارد، در هفته‌های اخیر و تحت ‌تأثیر نگرانی از حمله روسیه حدود 13درصد افزایش یافته است؛ چراکه درصورت وقوع جنگ، روسیه به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده پالادیوم در جهان ممکن است از بازار جهانی کنار گذاشته شود. همزمان، قیمت نیکل که از آن در ساخت ورقه‌های استیل و باتری خودروهای برقی استفاده می‌شود هم افزایشی 9درصدی داشته است. روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده نیکل و ششمین صادرکننده آلومینیوم در جهان است.

تبعات کوتاه‌مدت و بلندمدت بحران
غرب برای کاهش آسیب‌های کوتاه‌مدت ناشی از بحران اوکراین و خنثی‌کردن مقابله به مثل پوتین در برابر تحریم‌های احتمالی، قدم‌هایی برداشته است. برای مثال آمریکا انتقال گاز مایع (LNG) به اروپا را سرعت بخشیده و از تامین‌کننده‌های دیگر مانند قطر هم درخواست اقدامی مشابه کرده است. همچنین افزایش تقاضای نفت ممکن است روند احیای مذاکرات با ایران که حدود 80میلیون بشکه نفت ذخیره دارد را سرعت ببخشد. رفع تحریم‌های تهران می‌تواند بلافاصله نفت تولیدی ایران را به سبد جهانی بازگرداند.
بخشی از تحریم‌هایی که دولت بایدن برای روسیه درنظر دارد، شامل قطع دسترسی روسیه به سامانه پرداخت‌های بین‌المللی موسوم به سوئیفت یا ایجاد ممنوعیت فروش هرنوع کالای دارای قطعات ساخت آمریکا به روسیه است؛ اقدامی که درصورت اجرا می‌تواند در کوتاه‌مدت به تمامی طرف‌های تجاری روسیه ازجمله اروپایی‌ها که اصلی‌ترین شریک تجاری روسیه محسوب می‌شوند آسیب وارد کند. پرداخت هزینه گازی که اروپا از روسیه خریداری می‌کند می‌تواند تحت‌تأثیر این تحریم قرار گیرد و شرکت‌های بزرگ نفتی مانند شل، توتال و بریتیش پترولیوم، شرکت ایرباس و بانک‌های اروپایی که همگی با روسیه دادوستد دارند، از چنین تحریمی آسیب شدید خواهند دید. اما به‌گفته کارشناسان اقتصادی، در بلندمدت این روسیه است که شرکای تجاری خود را از دست داده و از اقتصاد جهانی کنار گذاشته می‌شود. البته ممکن است تحریم‌ها روسیه را به سمت تقویت روابط اقتصادی با چین سوق دهد در حدی که روسیه تمامی صادرات انرژی خود را بر چین متمرکز کند. از سویی دیگر این بحران می‌تواند منجر به ارزیابی دوباره ساختار اقتصاد جهانی شود و اهمیت خودکفایی را برجسته‌تر سازد. اتکای اروپا به گاز روسیه هم‌اکنون مجادلاتی بر سر افزایش منابع انرژی اروپا به راه انداخته است؛ روندی که می‌تواند حضور روسیه در اقتصاد جهانی را کمرنگ‌تر کند و در طولانی‌مدت به افزایش تنوع منابع در اروپا منجر شود.