عبدالرزاق بغایری

نصرالله حدادی
اگر گذرتان به آرامستان ابن‌بابویه بیفتد، در گوشه‌ای از این آرامستان، به مجموعه‌ای منسوب به خاندان فروغی برمی‌خورید و در کنار آنها، مدفن مهندس عبدالرزاق بغایری را می‌بینید.

مهندس عبدالرزاق بغایری در سال 1279شمسی (1328ق/1910م) اقدام به تهیه نقشه شهر تهران و بلوکات آن کرد و اطلاعات بسیار ارزشمندی از خود به ‌جای گذاشت. بغایری که در 19اردیبهشت 1332 در تهران جان‌ به جان‌آفرین تسلیم کرد، دختر مرحوم محمدحسین فروغی (ذکاءالملک اول) و خواهر محمدعلی فروغی (ذکاءالملک دوم) را به همسری داشت اما به رغم نزدیکی و خویشی با خاندان فروغی که در دوران قاجار و پهلوی بسیار ذی‌نفوذ بودند، ‌جز در برهه 1314 تا 1320، هرگز از موقعیت به‌وجودآمده برای خویش استفاده نکرد. او با اتکا به دانش مهندسی خویش، با خلق‌وخویی عارف‌مسلکانه می‌زیست. آثار به‌جامانده از بغایری ـ به‌خصوص «معرفه‌القبله» که در مورد تعیین دقیق موقعیت قبله نگاشته شده و به هنگام ساخت محراب مساجد ـ برای آنکه بدون استهلاک و انحراف ساخته شود کاربرد دارد ـ  بسیار گرانسنگ و ارزشمند هستند.

نخستین نقشه تهران در سال1205توسط فردی روسی که در ارتش تزاری سروان بود، ترسیم شد. نازکوف (ناسکوف) به ظن قریب‌به‌یقین، این نقشه را برای ارائه اطلاعات به ارتش تزاری به هنگام جنگ‌های ایران و روسیه، از تهران، تهیه و محل دقیق نگهداری زندانیان روس‌تبار را در آن مشخص کرده بود. دومین نقشه تهران، باید مربوط به دوران محمدشاه باشد اما ثبت آن مربوط به سال1231 (پنجمین سال سلطنت ناصرالدین‌شاه) است؛ نقشه‌ای که توسط فردی به نام «برزین اول» ترسیم شده و به زبان روسی‌است. بعید نیست که روس‌ها به همان نیات قبلی مبادرت به تهیه این نقشه کرده باشند. البته نسخه فارسی این نقشه نیز در دست است.

نقشه آگوست کرشش در سال1237شمسی، به سعی علی‌قلی‌میرزا اعتضادالسلطنه به صورت کاملا دقیق، محدوده حصار شاه‌تهماسبی را منقش کرده و تمام معابر تهران، کاملا قابل مشاهده است. نخستین نقشه بلوکات تهران در سال1242 توسط بغایری ترسیم شد و در حاشیه آن آمده: «عبدالرسول‌خان مهندس، پسر عبدالحسین‌خان، پسر حاج‌محمدحسین‌خان صدراعظم اصفهانی، اول کسی‌است که از اطراف طهران نقشه‌برداری نموده و آن مرد باهنر، در زمان مرحوم میرزانقی‌خان اتابک اعظم مأمور ممیزی بلوکات طهران گشته و نقشه او شامل ورامین و پشاپویه و شهریار و غار است؛ به مقیاس هر 2سانتی‌متر یک فرسنگ که قریب 1:311000باشد».

مرحوم عبدالرزاق بغایری، ازجمله نخستین افرادی‌است که در فن نقشه‌برداری و علوم جغرافیایی، سرآمد روزگار خود بود. جدش کرم‌علی‌خان در اصفهان به تحصیل علوم قدیم اشتغال داشت. پدر عبدالرزاق ملامحمدحسن نام داشت. عبدالرزاق در 22محرم 1286ق (1248شمسی) متولد شد و در سال 1256شمسی به‌همراه پدرش به تهران آمد و در صفر 1304ق (1265شمسی) در سن 17سالگی به مدرسه دارالفنون راه یافت.

 پدرش علاقه‌مند بود که او در رشته طب تحصیل کند و پزشک شود اما او علاقه‌ای به این رشته نداشت و نزد استادانی همچون میرزاعبدالغفارخان نجم‌الدوله و میرزامحمودخان نجم‌الملک و معلمان خارجی به آموزش ریاضی و مهندسی پرداخت و با ذوقی که در کارهای علمی و صنعتی داشت، کره‌های جغرافیایی در اندازه‌های مختلف ساخت و به ناصرالدین‌شاه هدیه کرد و شاه قاجار، منصب سرتیپی و حکم تدریس در مدرسه نظام را به او اعطا کرد. او با مطالعه انبوهی از نقشه‌های روسی، انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و حتی ترکی و تطبیق آنها با متون تاریخی، نقشه جامعی تهیه کرد و در سال1273شمسی مدرسه شرف و در سال1277مدرسه خرد را برای تدریس علوم جغرافیایی تاسیس کرد و با برگزاری جلسات آموزشی ریاضیات در مدرسه سیاسی مشیرالدوله پیرنیا از سال1288 به ‌مدت 40سال، راه نوینی را در آموزش جغرافیا گشود و بررسی طرح احداث راه‌آهن تهران به بندر گز را بر عهده گرفت. تالیف کتاب آموزشی علم جغرافیا در سال1297ش، ترسیم نقشه بلوکات اطراف تهران در سال1298ش و معاونت و سرپرستی بخش فنی هیأت تحدید حدود مرزی ایران در سال1301ش، ازجمله دیگر کارهای اوست که تا سال‌ها عضو هیأت جغرافیایی تعیین حدود مرزی ایران با ترکیه، عراق و افغانستان هم بود و در سال1327 به پیشنهاد علی‌اصغر حکمت، طی مراسمی در کاخ وزارت خارجه از او تقدیر به عمل آمد.

نکته جالب توجه در فعالیت‌های مهندس بغایری، برپایی نمایشگاه کارهای مهندسی و آشناکردن مردم با این علم جذاب بود. او در روز جمعه 27جمادی‌الاول سال1290شمسی با چاپ اعلامیه‌ای در روزنامه مجلس، از مردم خواست که به دیدن نمایشگاه او بروند.



اعلان

«برحسب میل بعضی از دوستان، این بنده در هر هفته، روزهای جمعه از صبح تا غروب برای نمایش کارهای مهندسی و نقشه‌جاتی که در مدت پانزده سال با متعلمین خود در حوالی طهران و سایر جاها انجام داده‌ام حاضر خواهم بود تا معلوم شود که ما ایرانی‌ها نیز از عهده چه نوع کارهای علمی و عملی می‌توانیم برآییم. نمره‌خانه 2، العبد عبدالرزاق مهندس، منزل خیابان جنت گلشن، کوچه ذکاءالملک».

خیابان جنت گلشن را امروز به نام سرپل امیربهادر در خیابان ولی‌عصر(عج) می‌شناسیم و خیابان فعلی سرگرد بشیری، قبلا به 2نام دیگر معروف بود؛ خیابان ارامنه و خیابان بوعلی و ساختمان معروف انجمن آثار و مفاخر فرنگی (انجمن آثار ملی سابق) در این خیابان واقع شده است.

نقشه‌های دقیق مهندس بغایری به ما می‌گوید که حدود و ثغور تهران در یک قرن پیش با آن وسایل مهندسی، دقیق ترسیم شده بوده؛ امروز چه؟ از سوی دیگر، فرزندان‌مان را به آرامستان‌های شهر ببریم و آنها را با بزرگان این دیار آشنا‌ کنیم. یک بار دیگر اعلان مهندس بغایری را بخوانید تا دریابید خودباوری، چگونه در وجود این مرد بزرگ، نهادینه شده است.