قدرت‌نمایی ایران با زیست‌فناوری

عمادالدین قاسمی‌پناه، روزنامه‌نگار

همانطور که از نام زیست‌فناوری (biotechnology) مشخص است این حوزه از فناوری در یک تعریف ساده، به‌معنای به کارگیری موجودات ریز (micro organism) یا اجزای آن برای تولید یک محصول است. بنابراین درصورتی‌که چنین محصولی تولید شود، به یک محصول زیست‌فناورانه دست یافته‌ایم. محصولات زیست‌فناورانه قابلیت به کارگیری در بسیاری از حوزه‌ها ازجمله محصولات غذایی، پزشکی، کشاورزی و نساجی را دارند. تا سال‌ها پیش، این فناوری تنها در اختیار کشورهای صنعتی و پیشرفته بود که سود فراوانی از فروش آن در بازارهای جهانی نصیبشان می‌شد. همین موضوع باعث شد که دانشمندان، متخصصان و مسئولان کشور توسعه این حوزه راهبردی فناورانه را در دستور کار قرار دهند. بایوتکنولوژی از این جهت یک حوزه راهبردی شناخته می‌شود که مثل نفت می‌تواند در معادلات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی اثر تعیین‌کننده داشته باشد. بنابراین برنامه‌ریزی‌های کلان برای اهداف بلندمدت از ویژگی‌های بارز این حوزه به شمار می‌آید. اگر بخواهیم نقطه شروعی برای توسعه حوزه بایوتکنولوژی و سازماندهی نظام ملی زیست‌فناوری در کشور معرفی کنیم، احتمالا آن نقطه، شکل‌گیری «کمیته ملی زیست فناوری» در سال1379 بوده است. این کمیته به‌عنوان نهاد ملی مدیریت توسعه زیست‌فناوری با عضویت دستگاه‌ها و نهادهای ذیربط در آن شناخته می‌شود که سند ملی زیست‌فناوری را تدوین کرد و این سند در اردیبهشت سال1383 به‌تصویب هیأت دولت وقت رسید.

عمق فناوری در زیست‌فناوری
گزارش عملکرد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از 4دهه توسعه علم، فناوری و نوآوری در کشور که در سال97 منتشر شده نشان می‌دهد طبق این سند، با ایجاد شورای‌عالی زیست فناوری به‌منظور سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و نظارت ملی در حوزه‌های آموزش، پژوهش و تولید در زیست فناوری موافقت شد.
مصطفی قانعی، دبیر ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری چندی پیش در گفت‌وگو با همشهری به مفهوم «عمق فناوری» به‌عنوان ویژگی بارز حوزه زیست‌فناوری اشاره کرد. این اصطلاح به این معنی است که اگر ماده اولیه یک محصول زیست‌فناورانه در کشور تولید نشود، نمی‌توان نام «تولید» را بر آن گذاشت. قانعی در توضیح این ویژگی مهم، تولید مرغ در کشور را مثال می‌زند و می‌گوید: «با افزایش قیمت ارز، مرغ هم گران می‌شود. وقتی سؤال می‌شود که چرا این اتفاق افتاد، پاسخ می‌شنویم که ماده اولیه فلان محصول، وارداتی بوده و به همین‌خاطر گران شده است. اسم این کار را هم می‌گذارند تولید!» 
آخرین گزارش عملکرد معاونت علمی و فناوری که در بهمن1400 منتشر شده، بیانگر آن است که ستاد توسعه زیست‌فناوری در حوزه واکسن، حوزه دارو، درمان و تجهیزات پزشکی، حوزه کشاورزی و امنیت غذایی و حوزه پژوهش، زیرساخت و توسعه فناوری به توفیقات قابل ذکری دست یافته است.

واکسن، دارو و درمان
ستاد توسعه زیست‌فناوری در حوزه واکسن، موفق به رونمایی از واکسن‌های دامی اسپرپتوکوکوزیس / لاکتوکوکوزیس و اکتیمای مُسری شده است. تولید هزار دوز واکسن اسوید-19 و رونمایی از زیرساخت تولیدی واکسن تب برفکی یک شرکت داخلی واکسن‌ساز بخشی دیگر از فعالیت‌های ستاد توسعه زیست‌فناوری محسوب می‌شود.
همچنین ستاد توسعه زیست فناوری در حوزه دارو از یک داروی پیشرفته به نام پرکینرا رونمایی کرد. با تولید این دارو که برای درمان روماتیسم کودکان استفاده می‌شود، ایران در جایگاه دومین کشور تولیدکننده این دارو در جهان قرار گرفت.
اهمیت اقتصادی تولید محصولات زیست‌فناورانه به اندازه‌ای است که به‌گفته دبیر ستاد توسعه زیست فناوری «داروهای زیستی ارزش بسیار بالایی دارند و اگر به این ارزش بسیار بالا توجه کنیم، متوجه می‌شویم که ارزبری بسیار پایینی دارند.» این در حالی است که قانعی به این نکته اشاره می‌کند که «بزرگ‌ترین فروشنده محصولات زیستی کشور، کمترین ارز را از سازمان غذا و دارو گرفته، اما کسی که با همین میزان فروش ریالی، داروی شیمیایی تولید می‌کند، بیشترین ارز را دریافت کرده است.»
همچنین به‌تازگی از مرحله اول تولید انسولین قلمی که کمبود آن در کشور محسوس بود، رونمایی شده و ماده اولیه آن تا اواسط سال آینده در کشور تولید خواهد شد.

کشاورزی و امنیت غذایی
ستاد توسعه زیست فناوری در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی هم گام‌های مؤثری برداشته است. به‌طوری‌که آخرین گزارش عملکرد معاونت علمی و فناوری حاکی از آن است که به تازگی از چندین طرح در این حوزه رونمایی شده.
طرح تولید دستگاه پخت و بازیافت ضایعات پروتئینی، طرح تولید 2هزار رأس بز سانن و مورسیا از طریق شبیه‌سازی و دورگه‌گیری و تولید جنین با روش IVF، طرح تولید صنعتی آنزیم‌های صنایع غذایی، طرح تولید مکمل، کنسانتره و افزودنی‌های خوراک دام و طیور (۵محصول) و بومی‌سازی‌ دانش فنی پرورش و تولید تجاری عوامل بیولوژیک مؤثر در کنترل آفات گلخانه‌ای ازجمله فعالیت‌های ستاد توسعه زیست فناوری در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی است. دبیر این ستاد ازجمله واردات اصلی کشور را محصولات غذایی و خوراک دام‌وطیور و آبزیان می‌داند و معتقد است «تنها تکنولوژی‌ای که می‌تواند نیاز به واردات این محصولات را به‌طور کامل، ایرانی و داخلی کند، زیست‌فناوری است. یعنی قدرت این فناوری به‌گونه‌ای است که می‌تواند امنیت غذایی را برای کشور تامین کند.»

حمایت از پژوهش
علاوه بر این حوزه‌ها، پژوهش، زیرساخت و توسعه فناوری را شاید بتوان از مهم‌ترین حوزه‌های زیست فناوری تلقی کرد. به همین‌خاطر حمایت‌های پژوهشی در راستای طرح تقسیم کار ملی زیست فناوری و با هدف ماموریت‌محور کردن دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و ایجاد ارتباط بین این مراکز و شرکت‌های فعال در حوزه زیست‌فناوری با حمایت از 34طرح پژوهشی، 3دوره پسادکتری، 40رساله دکتری، 11پایان نامه ارشد و 60مقاله با رویکردهای کاربردی و مسئله‌محور صورت گرفته است. 

مکث
بی‌رقیب در منطقه
مجموعه فعالیت‌های سال‌های اخیر باعث شده که رتبه ما از لحاظ تولید در حوزه زیست‌فناوری در آسیا بین یک تا 3متغیر باشد. دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری رقبای ما را کشورهای هند، چین، ژاپن و کره‌جنوبی می‌داند و می‌گوید: «ممکن است در یک بازه زمانی ما از آنها به لحاظ تنوع محصول پیشی بگیریم و در زمانی دیگر آنها از ما سبقت بگیرند.»
به‌گفته مصطفی قانعی، ایران در حوزه زیست‌فناوری رقیبی در منطقه ندارد و این در حالی است که این حوزه، پا‌به‌پای حوزه هسته‌ای در حصار تحریم‌ها گرفتار است.
با توجه به پتانسیل حوزه زیست‌فناوری که می‌تواند بازاری به اندازه فروش نفت برای کشور داشته باشد، برای کسب و حفظ اقتدار در جهان و منطقه، محکوم به توسعه فناوری‌های گوناگون و علوم روز دنیا هستیم.